Zaman zaman havaya sıcak su ve buhar püskürten kaynaklara ya da kaynarcalara gayzer denir. Diğer bir ifade ile Gayzerler, yanardağların bulunduğu bölgelerde, topraktan çıkıp havaya fışkıran kaynar su ve su buharı kaynaklarıdır. Yani Gayzer, kesintili bir biçimde sıcak su ya da sıcak buhar fışkırtan, kükürt yayan kaynarca’dır. Bu terim, İzlanda dilinde “fışkıran” ya da “köpüren” anlamına gelen geysir sözcüğünden türetilmiştir.
Yanardağların oluştuğu volkanik bölgelerin çoğunda, örneğin Japonya ve Malaya çevresinde de gayzerlere rastlanır. Ama dünyanın en ünlü gayzer bölgeleri İzlanda, Yeni Zelanda’nın Kuzey Adası ve ABD’nin Wyoming eyaletidir. Bütün gayzerlerin püskürme özellikleri aynı değildir. Bazısı suyu ancak birkaç metre yüksekliğe püskürtürken, bazısında su ve buhar sütununun yüksekliği yüzlerce metreyi bulur. Püskürtülen su miktarı da bazı gayzerlerde yalnızca birkaç litre, bazılarında yüz binlerce litredir. Ayrıca içlerinden bazısı uzun, bazısı çok kısa aralıklarla püskürür.
Sıcak volkanik kayaçların yerkabuğuna yakın olduğu yerlerde, bu kayaçlara değen yeraltı suları ısınır. Gayzerlerin püskürttüğü sıcak suyun kaynağı da ısınan bu yeraltı sularıdır. Yerin derinliklerine doğru basınç arttığı için, yeraltı sularının kaynama noktası normal atmosfer basıncındaki suyun kaynama noktasından çok daha yüksektir. Bu nedenle, yeraltı sularının buharlaşabilmesi için 100°C’nin çok üstündeki sıcaklıklara ulaşmış olması gerekir. Sular iyice ısınıp buharlaştığında, bu buharın basıncıyla yukarıya doğru itilen suların bir bölümü yüzeydeki katmanlardan dışarı çıkarak taşar. Bu taşkın sırasında su kütlesi azaldığı için alttaki basınç da azalır; böylece kaynama noktası düşer ve yeraltı sularının büyük bölümü bir anda buharlaşır. Genleşerek yayılan bu buhar, kaynayan suları da birlikte sürükleyerek büyük bir kuvvetle dışarı püskürür. Bu olay birkaç kez yinelendiğinde, yüzeydeki katmanlar ile alttaki kızgın kayaçlar arasında baca gibi bir geçit oluşur. Böylece kendine bir geçit bulmuş olan gayzer sık sık bu bacadan püskürmeye başlar.
Gayzerlerin ağzı genellikle kireçtaşı, silis gibi minerallerin oluşturduğu tümseklerle çevrilidir. Çünkü sıcak su, arasından geçtiği kayaçlardaki mineralleri kolayca çözer ve yüzeye çıkıp yayıldığı ya da gölcükler oluşturduğu yerlerde bu minerallerin çökelmesine yol açar. Gayzerlerin çevresindeki bu sıcak su birikintilerinde yaşayan su yosunlarının kalıntıları da zamanla mineral çökeltilerine karışır. Böylece gayzerlerin yakınında, minerallerle ve su yosunlarıyla renklenmiş çok güzel görünümlü gölcükler oluşur.
İzlanda’daki Büyük Gayzer bir zamanlar 6 saat ile 30 saat arasında değişen aralıklarla 45 metre yüksekliğinde bir su ve buhar sütunu püskürtürdü. Bugün bu gayzer eskisi kadar etkin değildir.
Yeni Zelanda’nın Kuzey Adası’nda, Rotorua ve Taupo yakınlarındaki gayzer bölgesi 13.000 km2’lik bir alanı kaplar. Kaynarcaların ve sıcak çamur göllerinin de bulunduğu bu bölgede, yerin altındaki büyük ısı enerjisi denetim altına alınarak çeşitli amaçlarla kullanılır. Örneğin Wairakei’deki jeotermal enerji tesisinde elektrik üretmek için kullanılan buhar türbinleri gayzerlerden püsküren buharla çalıştırılır. Gayzerler en çok Kuzey Amerika’nın batısında, Yeni Zelanda’da, İzlanda’da bulunur. Yalnız İzlanda’dakiler 2000 kadardır. Toprağın içindeki soğuk su, kızgın kayaların üzerinde toplandığı zaman önce ısınır, sonra da kaynamaya başlar. Buharın basıncı da suyu büyük bir kuvvetle dışarı fışkırtır. Gayzerin ağzından suların fışkırdığını görmek çok heyecan verici bir manzaradır.
ABD’nin Wyoming eyaletindeki Yellowstone Ulusal Parkı’nda ise 100 kadar gayzer ve 3.000’den çok kaynarca vardır. Bunlardan Old Faithful gayzeri her saatte bir püskürür ve yaklaşık 5 dakika süreyle 30 metre yüksekliğinde bir su sütunu oluşturur.