HAC SÛRESİ; 78 ayet olup ekseriyetin kanâatine göre, Medinede inmiştir. Fakat nüzulünün Mekkede devam ettiğine katılmayan yok gibidir. Mekkede başlayıp Medine’de indiğini kabul edenler 19 – 24 kısmının Medine döneminde nazil olduğunu kabul ederler. Bir önceki Enbiya Sûresinin, sonunda kıyametin dehşetine değinilmiş ve müminlerin, kâfirlere musallat edileceği ima edilmişti. Bu sûre ise önce kıyamet hallerini bildirmekte sonunda ise müşriklerle savaşma izni vermektedir. Hac sûresi, şu üç topluluğa hitap etmektedir. 1-Mekkeli müşriklerin inançlarındaki çelişkiler belirtilmiş, şirkte ısrar etmeleri halinde feci bir akıbetin kendilerini beklediği bildirilmiştir. 2-Tevhide inanmış, fakat tehlikeye girmek istemeyen kararsız müminler tenkid edilmiş, Allah rızasını ve cenneti kazanmanın ucuz olmadığı anlatılmıştır. 3 – Müminlere cihad izni ve-rilmiş ve hakimiyet elde etmeleri halinde haiz olmaları gereken vasıflar bildirilmiştir.
Bismillahirrahmanirrahim.
1 – Ey İnsanlar! Rabbinize karşı gelmekten sakının. Gerçekten kıyamet saatinin depremi müthiş bir olaydır. [99,1-2; 69,14-15; 56,4,6; 33,11]
2 – Onu göreceğiniz gün… Çocuğunu emziren anne, dehşetten çocuğunu unutup terkeder. Hamile olan her kadın ceza günü düşürür. İnsanları sarhoş olmuş görürsün, halbuki gerçekte onlar sarhoş değildir-ler. Fakat Allahın azabı pek çetindir.
3 – Öyle insanlar vardır ki, hiç bir bilgiye dayanmaksızın Allah hakkında tartışıp durur, her azgın ve hayasız şeytanın peşine takılır. Hak din dışındaki inanç grupları Allahın dini hakkında çeşitli iddialar ileri sürerler. “Melekler Allahın kızlarıdır”, “Kur’an geçmiş insanların düzmesidir”, “Çürümüş toz toprak olmuş insanlar diriltilemez” gibi. Hülasa ayet din konusunda, heva ve hevesine uyarak cahilce tartışma yapan herkesi kapsar. Kendisine tabi olanları da dışına çıkmaya çağıran insan şeytanları, kâfir reisler yahut İblis ve askerleri kasdedilmiş olabilir.
4 – O şeytan ki alnında adeta şöyle yazılmış. “Bu, kendisini dost edineni yoldan çıkarır ve doğru alevli ateşe sürükler”
5 – Ey insanlar! Eğer siz öldükten sonra dirilmekten şüphe ediyorsanız, bilin ki: Biz sizi ilkin topraktan, sonra bir nutfeden, sonra bir yapışkan hücreden, sonra esas unsurlarıyla hilkati tamamlanmış, ama bütün azalarıyla henüz tamamlanmamış bir çiğnem et görünümünde bir ceninden yarattık ki, kudretimizi size açıkça göste-relim. Dilediğimizi belli bir süreye kadar ana rahminde durdururuz. Sonra da sizi bir bebek olarak dünyaya çıkarırız. Sonra güç kuvvet kazanıncaya kadar sizi büyütürüz. İçinizden kimi henüz çocukken öldürülür, kimi de yaşamın en düşkün biçimine götürülür öyle ki daha önce bildiği şeyleri bilmez hale gelir. Yeri de kupkuru görürsün, ama oraya Biz su indi-rince çok geçmeden kıpırdanır, kabarır da gözü gönlü açan her güzel çiftten nice nebat bitirir. (30,54; 23,14) İnsanların aslı, atası olan Hz. Adem topraktan yaratıldığı için “sizi topraktan yarattık” buyuruldu. Ayrıca her insanın bedeninin toprakta bulunan elementlerden teşkil edildiği de kasdedilmiş olabilir. Bu ayet insanın ana karnında şu safhalardan geçtiğini bildirmektedir. 1- Sperma (nutfe) 2- Alaka: Asılıp tutunan, sülük gibi bir yere yapışan şey demek olup aşılanmış yumurtanın rahim cidarına tutunmasını ifade eder. 3- Muhallaka ve gayr-i muhallaka: Müte-nasip olan hem de mütenasip olmayan bir çiğnem etten, yani uzuvları zaman içinde oluşan canlı, yani embriyo safhası. [23,14] ayeti bunlara ilaveten son olarak iskelet ve iskelete et giydirme, sonra da bir başka yaratılış verme safhalarını da ilave eder. Bu anlatım karşısında, son yüzyılda yaşayan bilim adamları hayret ve hayranlık duymuşlardır. Zira daha 18. ve 19. asırda bile Avrupada eski hurafeler, bilim çevrelerini bile etkiliyordu. Oysa Kur’anın bu anlatımını ilerleyen Anatomi ilmi günümüzde kesin olarak tesbit etmiştir. (M. Bucaille, Kur’an ve Bilim, s. 300 – 304). (Prof. Dr. Keith Moore, The Developing Human, With İslamic Additions Toronto, London, Tokyo, Philadelphiaets. 1983 eseri, tamamen bu konu ile ilgilidir.)
6 – Bütün bunlar böyle cereyan etmektedir. Çünkü Allah hakkın, gerçeğin ta kendisidir ve çünkü ölüleri dirilten de Odur. Her şeye hakkiyle kadir olan da Odur. [41,39; 36,82] el-Hakk: Allahın isimlerinden olup mânası: “Varlığı ve ilahlığı kesin olan, hakkı ve gerçeği izhar eden, son derece âdil, vâdinde doğru olan” demektir. İlah kavramı felsefi bir tasavvur olmayıp kudreti, iradesi, hikmeti ile her şeyi yöneten bir Fail-i muhtardır.
7 – Ve şunu da bilin ki o kıyamet saati kesinlikle gelecek ve Allah kabirlerde olanları diriltecektir. [36,78-80; 51]
8 – Hal böyleyken öyle insanlar vardır ki hiç bir bilgiye, hiç bir delile ve hiç bir aydınlatıcı kitaba dayanmaksızın Allah hakkında tartışır durur. [38-39; 4,61; 63,5; 31,20]
9 – Allah yolundan saptırmak için kibirle kabararak tartışmasını sürdürür. Onun hakkı dünyada bir rüsvaylık olduğu gibi, kıyamet günü de ona can yakıcı azap tattıracağız.
10 – O vakit kendisine: “İşte bu, dünyada işlediklerinin cezasıdır. Yoksa Allah kullarına en ufak bir haksızlık bile yapmaz” denilir. [44,47-50]
11 – Öyle insanlar vardır ki Allaha, sırf bir hesaba binaen, imanla küfrün arasında bir yerde ibadet eder. Şayet umduğu faydayı elde ederse onunla huzur bulup sevinir, eğer bir sıkıntı ve imtihana maruz kalırsa yüzüstü dönüverir. Dünyayı da ahireti de kaybeder. İşte besbelli olan hüsran budur. Bu ayet dine tam bir güvenle değil de, kuşkulu ve menfaatine bağlı olarak pamuk ipliği ile bağlananları temsili olarak anlatır. Bunlar ordunun bir kıyısında durur gibidirler. Ganimet elde edilirse işin içine dalarlar, tehlike belirir belirmez kaçarlar.
12 – Allahtan başka, kendisine ne zarar ne de yarar sağlamayacak şeylere yalvarır. İşte besbelli sapıklık budur.
13 – Hatta bazan da kendisine zararı yararından çok olacak kimselere yalvarıp yakarır. Ne kötü bir efendi, ne fena bir yandaştır o!
14 – Gerçek şu ki: Allah iman edip makbul ve güzel işler işleyenleri, zemininden ırmaklar akan cennetine yerleştirecektir. Elbette Allah dilediğini yapar.
15 – Kim Allahın, Resûlünü dünyada ve ahirette desteklemeyeceğini zannederse, haydi öfkesinden bir ip alıp tavandan uzatsın, boğazından geçirsin. Sonra nefesini kessin de bir baksın, bulduğu bu tedbiri, bu çırpınışları öfke duyduğu şeyi, Allahın Resulüne yardı-mını engelleyecek mi? Dine karşı olan, Hz. Peygamberin dininin yücelme-sini bir türlü çekemez, kıskanır. Oysa Allahın Peygam-berine yardımı o derece kesindir ki, o düşmanın yapa-cağı tek şey, kahrından kendini boğmaktır. Kendini asmakla beraber, ahiretten bakabilirse baksın baka-lım: Din galip gelmesin diye başvurduğu bu çare, Alla-hın dinine yardımına sanki mani olacak mı olmayacak mı?
16 – İşte Biz Kur’anı, böyle açık ayetler halinde indirdik. Gerçek şu ki Allah, dilediği kimseyi doğru yola iletir.
17 – Kâmil ve makbul şekliyle iman edenler, Yahudiler, Sâbiîler, Hıristiyanlar, Mecûsiler ve Müşrikler… Allah kıyamet günkü büyük duruşmada onlar arasındaki kesin hükmünü verecektir. Çünkü Allah her şeye hakkiyle şahittir. [2,62; 5,69] Bu ayette altı din sayılmış olup yalnız birincisine iman vasfı verilmiştir. Ötekilerinde de şirk bulaşığı olmakla birlikte yalnız altıncı grubun müşrik olarak nitelendirilmesi, sırf şirk inancı olup tevhidin tam karşısında olması sebebiyledir. Hıristiyanlar, Mecûsiler, Sâbiîler Allahtan başka varlıklara da tanrısal nitelikler yakıştırsalar da bu varlıkları esasta tek Tanrının tecessümü gördüklerinden kendilerinin Tek Tanrıya ibadet ettiklerini düşünmektedirler. Kur’an, Yahudiler-den şirke düşen bir gruptan bahseder. Bu hepsini kapsamasa da, tek tanrıcılığa bağlı olmakla birlikte dini kendi ırklarına tahsis etmeleri, ahiret inancını reddetmeleri gibi sebeplerle Hz. Musanın dininden uzaklaşmış olmaları sebebiyle hak din dışında sayılmışlardır. Sâbiîler: merkezleri Harran’da olup kuzey Irakta yerleşmiş, kendilerinin Hz. Yahya (a.s) a mensup olduklarını söyleyen cemaat yahut Şit ve İdris (a.s) a mensup olduklarını söyleyip “unsurlar gezegenler, gezegenler de melekler tarafından yönetilir” deyip yıldızlara ibadet eden topluluktur. Mecusiler ise biri hayır, diğeri şer tanrısı olarak iki ilaha inanırlar. Aslında Yezdan tek İlah olup, Ehriman dünyadaki zahiri şerlerin izahı için geliştirilmiş görünüyor.
18 – Bilmez misin ki göklerde ve yerde bulunan kimseler, hatta Güneş, Ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar bütün canlılar ve insanların da bir çoğu Allahın yüceliğine secde ediyorlar. İnsanların çoğu hakkında ise azap hükmü kesinleşmiştir. Allahın zelil kıldığını aziz edecek kuvvet yoktur. Şüphesiz ki Allah ne dilerse yapar. [16,48; 17,44; 41,38] Rü’yet burada bilmek anlamındadır. Malumun son derece zahir olduğunu belirtmek için “görmek” tabiri kullanılmıştır. Ayetin esas maksadı, bütün kâinatın Allaha inkiyad secdesi halinde olduğunu, yani Ona tam boyun eğdiklerini bildirmektir. Onun hükümranlığı, isteseler de istemeseler de insanları da kapsamaktadır. Zira inanmayan insanlar da Onun koyduğu hayat kanunlarına tam boyun eğmektedirler. Ayetin baş tarafında “yerde bulunan kimseler” in secdelerinden maksad, ihtiyari olmayan bir itaat secdesidir.” İnsanların çoğunun secdesi” nden maksad ise, müminlerin yaptıkları ihtiyari ibadet olup mükâfatı gerektiren de bu tarzda olan itaattir.
19-21 – Şu iki hasım takım Rableri hakkında çekişip durmaktalar. Dini inkâr edenlere ateşten elbiseler biçilmiştir. Başlarının üstünden kaynar sular dökülür. Öyle ki onunla içlerinde olan her şey, bütün organları, hatta derileri bile eritilir. Bir de bunlara demirden kamçılar vardır.
22 – Bunalmaları sebebiyle, her ne vakit cehennemden çıkmak isterlerse, gerisin geriye oraya itilirler ve kendilerine: “Çıkmak yok! İster istemez, bu yakıcı azabı sonuna kadar tadacaksınız!” denir.
23 – İman edip makbul ve güzel işler yapanları ise Allah, zemininden ırmaklar akan cennetlere yerleştirecektir. Orada altın bilezikler ve incilerle bezenirler. Orada giyim kuşamları da ipekten olacak. Krallar ve zenginler altın ve kıymetli taşlardan yapılmış zinetler takınırlardı. Bu ayet, bu tasvirle, Cennetliklere verilecek büyük ödülü, insanlara anlatma gayesine yöneliktir.
24 – Çünkü onlara sözlerin en güzelini söylemek nasib edilmiş, bütün güzel övgülere layık olan Allahın yoluna hidayet edilmişlerdir. [14,23; 13,23-24] “En güzel söz” kelime-i şehadettir. Yahud: “Hamd, bize yaptığı vaadi gerçekleştiren Allaha mahsustur” sözüdür.
25 – Kendileri dini inkâr edenler, üstelik insanları Allahın yolundan ve gerek şehirli, gerek taşralı bütün insanlara müsavi olmak üzere kıble ve ibadet yeri yaptığımız Mescid-i Haramdan engelleyip uzaklaştı-ranlar bilsinler ki kim orada böyle zulüm ile haktan ve adaletten sapmak isterse ona can yakıcı bir azap tattırırız. [8,34] Mekkede arazi ve ev satmanın hükmü, keza evleri, kiraya vermenin hükmü, bu ayet vesilesi ile fakîhler arasında farklı içtihadlara konu teşkîl etmiştir. İmam Ebû Hanife gibi bazı imamlar, hac mevsiminde kiralamayı mekruh saymışlardır. Evinde yer olan Mekkelilerin, hacıları misafir etmesi gerektiğini söylemişlerdir. Tafsilat için tefsirlere ve fıkıh kitaplarına bakılabilir.
26-28 – Zira Biz vaktiyle İbrahime Beytullahın yerini belirlediğimiz zaman: “Sakın Bana hiç bir şeyi ortak koşma ve Ben’im Mabedimi tavaf ederken, kıyamda, rükuda veya secdede olarak ibadet edenler için tertemiz tut!” Hem bütün insanları hacca davet et ki gerek yaya, gerek uzak yollardan gelen yorgun argın develer üzerinde sana gelsinler. Gelsinler de bunun kendilerine sağlayacağı çeşitli faydaları görsünler ve Allahın kendilerine rızk olarak verdiği kurbanlık hayvanları, belirli günlerde Allahın adını anarak kurban etsinler. Siz de onların etinden hem kendiniz yeyin, hem de yoksula ve fakire yedirin. [3,96-97; 2,127; 2,198; 6,143] Hac veya umre niyetiyle mîkatlarla belirlenen Hareme yani kutsal bölgeye ihramsız girilmesi haramdır. Fakat Kâbeyi ziyaret gayesiyle gelmeyenler hakkında farklı görüşler vardır. Ebû Hanifeye göre mîkat sınırları içinde oturanlar Mekkeyi ihramsız ziyaret edebilir. Fakat dışardan gelenler ihramsız giremezler. Kurban kesilecek günler, eyyam-ı nahr denilen Zilhicce ayının 10, 11 ve 12. (kurban bayramının 1, 2 ve 3.) günleridir. Haccın dünyevi faydaları: Hacıların kendi şehirlerini temsilen, dünyanın diğer yörelerinden gelen temsilcileri ile birlikte Rabbülalemine yaptıkları külli ibadet, orada yaşadıkları küçük bir mahşer uygulaması, dünyadaki servet, nüfuz, asalet vb. bütün ayrıcalıkların silinip bütün insanların Allah huzurundaki eşitliklerinin tescili ve dünya çapında çarpıcı bir şekilde gösterilmesi, hacının kalbinde ve şuurunda meydana gelen güzel duygular, ahlâkının daha da güzelleşmesi yönünde aldığı etkiler, dünyanın en ücra yerlerinden gelmiş müminlerle yaptıkları temas ve görüşmeler gibi faydalarıdır. Uhrevi faydalar Allahın rızasına ve cennetine nail olmalarıdır. Hac sırasında kesilen kurbanın etinden yemek mendup, muhtaçlara vermek ise vaciptir. Ebû Hanifeye göre ise hem yemek hem vermek caiz, fakat vacip değildir. Emir sîgası her zaman vücup ifade etmez. “Fakiri doyurun” emri, zenginlere verilmeyeceği manasına gelmez. Zira ashab kurban etini zengin, fakir komşu ve akrabalarına da verirlerdi. Cahiliyede kişinin kendi kurbanından yemesi yasaktı. Onun için kurban kesenin biraz yemesi mendubtur.
29 – Bundan sonra saçlarını, tırnaklarını kesip üst başlarındaki kirleri gidersinler ve diğer hac görevlerini yerine getirsinler, dünyanın bu en kıdemli Mabedini bir kere daha tavaf etsinler. Kâbe hakkında atîk sıfatı: 1-Eski, 2-Bir kimsenin ha-kimiyetinden uzak, 3-Şerefli ve hürmet edilen, demektir.
30 – İşte durum bundan ibaret. Artık kim Allahın hürmet edilmesini emrettiği şeyleri tazim ederse, bu, Rabbinin nezdinde kendisi için sırf hayırdır. Yenilmesi haram kılınanlar dışında, bütün davarlar size helal edilmiştir. O halde Allahın yasakladığı her şeyden, özellikle pis putlardan ve yalan sözden kaçının. [7,33; 6,145; 16,115] Hz. Peygamber (a.s.m): “Yalan yere şahitlik etmek, Allaha şirk koşmak gibidir” buyurmuştur. Yalancı şahitler, fakîhlere göre halkın önünde yargılanıp, gerekirse cezalandırılırlar. Günümüzde bu gaye, yalancı şahidi basın yolu ile ilan etmek tarzında gerçekleştirilebilir.
31 – Allaha eş – ortak tanımayan halis muvahhid-lerden olun. Çünkü bilin ki Allaha şirk koşan kimse, gökten düşüveren ve kuşların didik didik edip kapıştığı birine yahut rüzgârın uzak ve ıssız bir yere savurduğu kimseye benzer. [6,71]
32 – Bu böyledir. Artık kim Allahın şeairini tazim ederse, şüphe yok ki bu, kalblerin takvasındandır. Allahın Şeairi, Onun, kendisine ibadete vesile olmak üzere haklarında saygı göstermeye, kulluk vazi-felerini onlar vesilesiyle yapmaya insanları davet ettiği eserlerdir. Bunlara gösterilen saygı da, onlar hakkında gösterilen kusur da, Allah’a karşı yapılmış sayılır. Onlar müminlerin varlıklarıyla öyle kaynaşmışlardır ki kalblerini kesip parçalamadıkça kendilerinden ayrılmazlar: Kur’an, Kâbe, Peygamber, namaz, ezan gibi.
33 – O kurbanlıklarda belirli bir süreye kadar sizin çeşitli menfaatleriniz vardır. Sonra varacakları yer, o en kıdemli Mabedde son bulur. [5,2-97; 48,25]
34 – Biz her ümmete kurban ibadeti koyduk ki Allahın kendilerine erzak olarak verdiği hayvanları keserken Allahın adını ansınlar. Şunu unutmayın ki hepi-nizin Tanrısı bir tek İlahtır. Öyleyse yalnız Ona teslim olun. Sen ey Resûlüm: O alçak gönüllü, samimi ve ihlaslı olanları müjdele! [21,25] Bu ayet kurban keserken Besmele çekmenin vacib olduğuna delildir. Kurban sadece hacılara değil, bütün müslümanların ittifakiyle müslüman olan herkese şamildir. Fark sadece bazı müçtehidlerin vacip görmeyip, müekked sünnet saymalarındadır.
35 – Onlar ki; yanlarında Allah anıldığında kalbleri saygı ile ürperir. Başlarına gelen dertlere sabrederler. Namazlarını hakkıyle ifa eder, Allahın kendilerine nasib ettiği nimetlerden, Onun rızasında harcayıp dururlar.
36 – Biz kurbanlık büyükbaş hayvanları da sizin hakkınızda Allahın dininin şeâirinden kıldık. Onlarda sizin için hayır vardır. Onlar boğazlanmak üzere saf halinde dururken onları kestiğiniz zaman Allahın adını anın. Yanı üstü yere yıkılınca da onlardan hem siz yeyin, hem kanaat gösterip istemeyene, hem de isteyen fakire yedirin. İşte böylece onları size âmâde kıldık ki şükredesiniz. [5,2; 22,28; 36,71-73]
37 – Fakat unutmayın ki ne onların etleri, ne de kanları asla Allaha ulaşacak değildir. Lakin Ona ulaşan tek şey, kalblerinizde beslediğiniz takvadır, Allah saygısıdır. O bu hayvanları size âmâde kıldı ki, sizi doğru yola eriştirdiği için Onun yüceliğini ilan edesiniz. Öyleyse güzel davrananları müjdele! İbadetlerin, hayır ve hasenatın kabulünün başta gelen şartı ihlastır. Allahın rızasını gözetmek gerekir. Zira bunların mükâfatını vermek yalnız Allahın yetkisindedir. O halde sadece Onu razı etmeye çalışmalıdır. “İşlerin kıymeti ancak niyetlere göredir. Herkesin niyet ve maksadı ne ise, eline geçecek olan da odur.” hadis-i şerifi de bu gerçeği beyan etmektedir. Ayetteki tasvir ise kanların ve etlerin Allaha yükselmeyeceği imajı ile, küçük çocuklara bile mükemmel tarzda anlatmaktadır.
38 – Muhakkak ki Allah iman edenleri koruyup müdafaa eder. Çünkü Allah hain ve nankör olan hiçbir kimseyi sevmez.
39 – Kendilerine savaş açılan müminlere, savaş-maları için izin verildi. Çünkü onlar zulme maruz kaldılar. Allah onlara zafer vermeye elbette kadirdir. [39,36; 65,3; 9,14-16; 3,142; 47,31] Cihada ait emirler şöyle bir sıra dahilinde olmuştur: Hz. Peygamber (a.s) tebliğ görevini yürütürken ilkin müşriklerden yüz çevirmesi emredildi [15,94]. Sonra güzel mücadele, tatlı münakaşa talimatı verildi [16,125]. Derken bu ayetle zulme karşı savunma savaşına izin verildi. Bundan sonra da düşmanların hücum ve taarruzları şartına bağlı olarak mukabele etme emri verildi. Daha sonra hürmetli aylar (eşhur-i hurum) geçmek şartıyla cihad kabul edildi [9,5]. En nihayet mutlak surette cihad farz kılındı. (Reddu’l-Muhtar’dan.)
40 – O müminler ki tamamen haksız yere, sırf “Rabbimiz Allahdır” dediklerinden ötürü yerlerinden yurtlarından kovulmuşlardı. Eğer Allah insanların bir kısmının zararını diğer bir kısmı ile savmasaydı manastırlar, kiliseler, havralar ve Allahın adının çok anıldığı mescidler yıkılır giderdi. Dinine yardım edene Allah da elbette yardım edecektir. Muhakkak ki Allah pek kuvvetlidir, mutlak Galibdir. [60,1; 85,15; 47,7-8; 37,171-173; 58,21]
41 – Onlar öyle mükemmel insanlardır ki şayet kendilerine dünyada hakimiyet nasib edersek namaz-larını hakkıyla ifa eder, zekâtlarını verir, iyi ve meşrû olanı yayar, kötülüğü önlerler. Bütün işlerin âkıbeti elbette Allaha aittir. Bu ayet, özellikle iktidarı ellerinde bulunduran müslümanların hayatında intizam ve istikametin gereklili-ğini ifade etmektedir. Namaz ve zekât görevlerinin hemen ardından iyiliği yayma, kötülükleri önleme görevine yer verilmesi, toplumun ahlak ve nizamını koruyup geliştiren yöneticilerin üstün değerlerini ifade etmektedir.
42-44 – Eğer onlar seni yalancı sayıyorlarsa sen bil ki onlardan önce Nuh, Âd ve Semûd halkı da, İbrahimin halkı da, Lutun halkı da, Medyen ahalisi de resûlleri yalanlamışlardı. Musa da yalancı sayılmıştı. Bense şöyle yaptım: Her seferinde inkârcılara mühlet verdim. Sonra da tuttuğum gibi işlerini bitirdim. Onların inkârına mukabil nasıl olurmuş Benim inkârım, cümle alem görüp bildi! Yalnız Hz. Musa (a.s) hakkında meçhul (edilgen) fiil kullanılması, yalancı sayanların kendi milleti değil de, başkaları olduğu içindir. Onu kıbtiler tekzip etmişlerdi. “Benim inkârım, yani nimeti mihnete, hayatı helake, imar ve bayındırlığı harabeye dönüştürmem nasıl olurmuş!” anlamınadır.
45 – Halkı zulümde artık onmaz derecede ileri gitmiş nice şehirleri yok ettik! Öyle ki şimdi hepsinin yerinde yeller esiyor: Üstü altına gelmiş binalar, körelmiş kuyular, kurumuş çeşmeler, yerle bir olmuş muhteşem saraylar… [11,102; 21,11]
46 – Peki bu inkârcılar biraz olsun dünyayı gezip dolaşmazlar mı ki, hiç değilse bu sayede düşünüp duygulanacak gönüllere, gerçeğin sesini işitecek kulaklara sahip olsunlar. Ne var ki onlarda kör olan, gözler değil, asıl kör olan sinelerindeki gönüller! Bu ayet geçmiş nesilleri, tarihi, maziden kalan harabeleri inceleyerek ibret almaya, basiretlerini işletip, dünyadaki gerçek vazifelerini yapmaya, onların hatalarını tekrar etmemeye teşvik etmektedir.
47 – Onlar senden o tehdit edildikleri azabı, çarçabuk getirmeni isterler. Telaşa kapılmasınlar, Allah vaadinden asla dönmez. Bilin ki Rabbinizin ölçüsüyle bir gün sizin hesabınıza göre bin yıl gibidir. Azabı çarçabuk isterler. Ama Allah dilediği vakit gönderir, isterse geciksin. Zira Allah Sabûrdur, Halimdir. Cezalandırmada acele etmez. Nitekim bu tehdidini ilk defa ancak Bedirde gerçekleştirmiştir. Ayet ayrıca zamanın izafi olduğunu bildirmektedir.
48 – Zulümde aşırı gitmiş nice memleket var ki Ben onlara önce mühlet verip sonra da tuttuğum gibi işlerini bitirmişimdir! Herkesin dönüşü ancak Banadır.
49 – De ki: “Ey insanlar! Benim görevim sırf bir uyarıcı olmaktan ibarettir.
50 – İman edip makbul ve güzel işler yapanlara bir mağfiret ve çok değerli bir rızık vardır.
51 – Ayetlerimizi akılları sıra etkisiz bırakmak için çabalayıp duranlar ise, cehennemlik olanların ta kendileridir.
52 – Senden önce hiç bir resûl veya nebi göndermedik ki, halkının hidayetini umarak gayret gösterdiğinde, Şeytan onun temennisi hakkında bir vesvese vermek, ümidini kırmak istemesin. Ama Allah, Şeytanın attığı o vesveseyi giderir, sonra da ayetlerini sapasağlam, muhkem kılar. zira Allah herşeyi hakkiyle bilen, hikmetle yönetendir. Ayette geçen “temennâ” fiilinin ilk ve meşhur anlamı “arzu ve temenni etmek, ummak” dır. Bu kökten “ümniyye” ise isim olarak temenni edilen şey manasına gelir. Ayette her iki kelime de bu manalarda kullanılmışlardır. Her peygamber gibi Hz. Peygamber (a.s) da halkının hidayete tabi olup dünya ve ahiret mutluluğuna erişmelerini arzu ediyordu. Şeytan ise, Hz. Peygamberi ümitsizliğe düşürmek için, ins şeytanların-dan dostlarına da onun önüne engeller koymak için vesvese veriyordu. Risaletin başlangıcında müminler çok az ve işkenceye maruz olunca, şeytan diğer insanlara da vesvese verip: “Bu din gerçek olsaydı, genel kabule mazhar olurdu. Demek ki Allah da bundan razı değil ki öbür taraf daha fazla” diye vesvese veriyordu. Böylece herkes bir imtihanla karşı karşıya kalıyordu. Din, zaten aslında bir imtihandır. Mücahede ve akli muhakeme ile batılı terkedip hakka sarılmakla insan bir değer kazanır. Şeytanın bu vesvesesine karşı, Allah, Resûlünün ve müminlerin sebatlarına mükâfat olarak onları teyid edip Peygamberinin tebligatının gerçek olduğunu izhar eder. Hz. Peygamber bile ilk anda vesveseye maruz kalsa da, “İsmet (Allah’ın risaletini koruması)” vasfı ona karşı çıkıp boşa çıkarır. Ayetin manası bu iken, bazıları “temennânın” ender kullanılan okuma manasını almış, Necm Suresi ve Garanik uydurma kıssaı ile, nesh konusu ile irtibatlandırıp garip bir senaryo ortaya çıkarmışlardır ki Allah da, Resûlü de Kur’an da bundan münezzehtirler.
53 – Yine de Allahın bu vesveseye fırsat vermesi, şeytanın attığı vesveseyi kalblerinde bir hastalık, bir şüphe olanlar ve kalbleri katılaşanlar hakkında bir imtihan vesilesi yapmak içindir. Gerçekten, zalimler, pek derin bir muhalefet ve düşmanlık içindedirler.
54 – Ve yine, ilimden nasibi olanların bu Kur’anın senin Rabbin tarafından gönderilen gerçeğin ta kendisi olduğunu iyice anlayıp da onu bütün kalbleriyle tasdik edip gönülden tazim ederek bağlanmaları içindir. Elbette Allah iman edenleri dosdoğru yola, isabetli tutuma yöneltir.
55 – Dini inkâr edenler ise, son saat ansızın gelip çatıncaya veya gün doğurmayan o kısır gün kendile-rine gelinceye kadar, Kur’an hakkında şüphe içinde kalır giderler. Kısır gün: Ardından başka gün doğmayan gün demektir. Adeta her gün, kendinden sonra gelen günü doğuran bir ana durumundadır. Artık gelmeyen gün ise “kısır gün” anlamındadır.
56 – O gün hakimiyet yalnız Allahındır. İnsanlar hakkındaki hükmünü verir. İman edip makbul ve güzel işler yapanlar, Naim cennetindedirler. [25,26; 82,19]
57 – Dini inkâr edip ayetlerimizi yalan sayanlara ise zelil eden bir azap vardır. [40,6]
58 – Allah yolunda hicret edenler, sonra da bu uğurda öldürülenler veya ölenleri ise Allah pek güzel bir tarzda nimetlerine mazhar edecektir. Allah elbette nimet verenlerin en iyisidir. [4,100; 56,88-89]
59 – O, mutlaka onları memnun olacakları yere yerleştirecektir. Muhakkak ki Allah her şeyi hakkiyle bilir, hilim ve şefkati boldur.
60 – İşte böyle… Kim kendisine yapılan haksızlığa karşı misliyle karşılık verdikten sonra yine tecavüze uğrarsa, elbette Allah ona yardım edecektir. Çünkü Allah çok affedici, çok mağfiret edicidir. Kur’an, şahısların kendilerine karşı yapılan kusurları affetmenin büyük bir fazilet olduğunu bildirir. (3, 134) Bunu takva sahibi olmanın başlıca şartlarından sayar. Fakat bu ayet, haksızlığa maruz kalan kimsenin, isterse karşılık verme hakkını da kabul etmektedir. Yalnız bunu, kötülük edene, ettiği kadarıyla karşılık vermenin cevazı ile sınırlamış, daha fazla bir cezaya izin vermemiştir.
61 – Bu böyle… Çünkü Allah öyle sınırsız kudret sahibidir ki gâh gündüzü kısaltarak geceyi uzatır, gâh geceyi kısaltarak gündüzü uzatır ve çünkü Allah her şeyi hakkıyle işitip görmektedir. “Gecenin karanlığından gündüzün aydınlığını çıkaran Allah, Cahiliye ve inkâr karanlığından adalet aydınlığını da çıkarmaya kadirdir.” Ayette, açık olmasa da, bu mânaya bir ima sezilmektedir.
62 – Bu böyle… Çünkü Allah Hakkın, gerçeğin ta kendisidir. Müşriklerin Ondan başka yorumladıkları tanrılar ise batılın ta kendisidir ve tam anlamıyla Yüce ve Büyük olan da ancak Allahtır.
63 – Görmedin mi ki Allah gökten yağmur indirir de yer yemyeşil oluverir. Alah Latiftir, her şeyden haberdardır. [31,16; 27,25; 6,59; 10,61] Latif: Letâfet’ten “gizliliklere nüfuz eden”, lutf’dan ise “lütuf ve ihsanda bulunan” anlamına gelir. Latif isminin tecellisiyle Allah öyle işler takdir eder ki bunlar gerçekleşip gözle görülünceye kadar, hiç kimsenin anlayamayacağı bir gizlilik ve incelikle cereyan eder.
64 – Göklerde ne var, yerde ne varsa hep Onun-dur ve muhakkak ki Allah mutlak Gani ve müstağnidir, her hamde ve övgüye layıktır.
65 – Görmedin mi ki Allah yerde olan her şeyi ve kendi emriyle denizlerde yüzen gemileri, sizin hizmetinize verdi? Yerin üstüne düşmesin diye, göğü O tutu-yor. Gök ancak Onun izniyle düşebilir. Çünkü Allah insanlara karşı çok şefkatli ve merhametlidir. [45,13; 13,6; 31,30] Bütün hayvanları, bitkileri, madenleri ve bütün varlıkları Allah insanların hizmetine vermiştir.
66 – Size hayatı veren de Odur. Sizi müteakiben öldürecek ve tekrar diriltecek olan da Odur. Gerçekten insan pek nankördür! [2,28; 45,26; 40,11]
67 – Biz her ümmete kendi dönemlerinde uyguladıkları özel bir ibadet yolu belirledik. Öyle ise onlar din işinde asla sana muhalefet etmesinler, Sen insanları Rabbinin yoluna davet et. Çünkü sen gerçekten hakka götüren dosdoğru bir yolun üzerindesin. [2,148; 5,48; 28,87] Onların muhalefeti mesela Kurban konusunda olmuştur. Çünkü onlar “Allah’ın öldürdüğü hayvanın (yani meytenin) etini yemek sizin boğazladıklarınızdan daha hayırlıdır” diyorlardı. Ayet şunu ifade eder: “Önceki peygamberler nasıl bir hayat tarzı getirdi-lerse, sen de öyle bir hayat tarzı getirdin. Dolayısıyla insanların, senin getirdiğin şeriata karşı çıkmaya hakları yoktur.”
68 – Eğer seninle mücadele ederlerse de ki: “Allah sizin yaptıklarınızı pek iyi bilmektedir.” [10,41; 46,8]
69 – O büyük duruşma günü, hakkında ihtilaf ettiğiniz konularda aranızdaki nihai hükmü Allah verecektir. [42,15; 60,3; 32,25]
70 – Bilmez misin ki, Allah gökte ve yerde olan bütün şeyleri bilir? Bunların hepsi bir kitapta mevcuttur. Bütün bunlar Allaha göre pek kolaydır.
71 – Müşrikler Allahtan başka, Onun tanrılıklarına dair hiç bir delil göndermediği ve kendilerinin de ibadet edilmelerinin cevazı hakkında kesin bilgi sahibi olmadıkları bir takım nesnelere ibadet ediyorlar. İşte o zalimlerin hiç bir yardımcısı olmayacaktır. [23,117]
72 – Ayetlerimiz karşılarında açık açık birer delil olarak okunduğunda kâfirlerin yüzündeki inkârcı tavrı hemen farkedebilirsin. Öyle ki, nerdeyse kendilerine ayetlerimizi okuyanlara saldıracak olurlar. De ki: Sizi bundan da beter kızdıracak olan şeyi de bildireyim de görün: “İşte cehennem! Allah onu kâfirlere vaad etmiş bulunuyor. Ne kötü bir sondur O!” [25,66]
73 – Ey insanlar! İşte size bir misal veriliyor, ona iyi kulak verin: Sizin Allahtan başka yalvardığınız bütün sahte tanrılar güç birliği yapsalar da, bir sinek bile yaratamazlar. Hatta sinek onlardan bir şey kapsa, onu dahi kurtarıp geri alamazlar. İsteyen de, kendinden istenilen de, kaçan da kovalayan da ne kadar güçsüz! Heykel şeklindeki putlar; üzerlerine bulaşan bir yiyeceği almak için konan bir sineğin konmasını bile önleyemezler. Sinek kendilerinden bir şey kapıp götürse onu geri alamazlar. En âciz ve küçük görülen canlılardan birine bile söz ve güç geçiremeyen nesneler nasıl olur da, eşref-i mahlukat olan insanın tanrısı olabilir? Bu, tefsir kitaplarında özetle anlatılan mânadır. Fakat ayet bir başka yöne daha işaret etmektedir. Allah kâinatı öyle bir sistem halinde yaratmıştır ki, en küçük şey, en büyük şeyle irtibatlıdır. Güneş sistemini kim yaratmış ve yönetiyorsa bir sineği, sineğin vücu-dundaki gözünü yaratıp o sistem içinde dolaşıp görmesinin ortamını yaratan da Odur. Mesela bir sineği küçük görerek sistem dışında yaratmaya teşebbüs edenler, onun bedenini dünyanın dört bir yanına dağılmış unsurlardan özel ve hassas terazilerle toplamaya mecbur kalırlar. Kaldı ki o cansız zerreleri toplamak yetmez. Zira sineğin vücudundaki bütün hücreler canlı bir organizma teşkil edip her biri onun yaratılış gayesine göre ayarlı olarak çalışırlar. Maddi sebepler bu neticeyi elde edip o cansız zerrelerden böyle hayat dolu ve kâinat sisteminin bütün unsurlarıyla ilişkilerini ayarlamasını bilen, programlayabilen bir sineği yaratmaları mümkün değildir. İşte Kur’an bu ayetle: “Bütün maddi sebepler toplansa, onların iradeleri de olsa, bir tek sineğin vücudunu ve o vücudu, cihazlarını, sistemlerini özel bir terazi ile ölçü ile toplayamazlar. Toplasalar da o vücudun gerekli mikdarında durduramazlar. Durdursalar da, daima tazelenmekte olan ve o vücuda gelip çalışan zerreleri, hücreleri düzenli tarzda çalıştıramazlar. Öyleyse bütün güvenilen maddi sebep-ler, bir sineğe sahip çıkamazlar”
74 – Allahı layık olduğu tarzda bilemediler. Muhakkak ki Allah pek kuvvetlidir, mutlak galibdir. [30,27; 85,12-13; 51,58; 57,25; 58,21]
75 – Allah meleklerden de insanlardan da elçiler seçer. Bununla beraber Allah elbette her şeyi hakkiyle işitir ve görür.
76 – O onların yaptıklarını da yapacaklarını da, olanı da olacağı da bilir. Bütün işler yalnız Allaha raci olur, onlar hakkındaki nihâi hükmü O verir. [72,28; 5,67]
77 – Ey iman edenler! Rükû edin, secde edin, hasılı yalnız Rabbinize ibadet edin, hayırlar işleyin ki felaha eresiniz.
78 – Allah yolunda gereği gibi cihad edin. Sizi insanlar içinde bu emanete ehil bulup seçen Odur. Din konusunda, Size hiçbir zorluk da yüklemedi. Haydin öyleyse babanız İbrahimin milletine ve yoluna! Bundan önce de, bu Kur’anda da, size müslüman adını veren O’dur. Ta ki Resûl size şahid olsun siz de diğer insanlar nezdinde Hakkın şahitleri olasınız. Haydi namazı hakkiyle ifa edin, zekâtı verin ve Allaha sımsıkı bağlanın. O sizin biricik Mevlanız, Efendinizdir. Ne güzel Mevla ve ne güzel Yardımcıdır O! [6,161; 2,128] Cihad, düşmana karşı bütün gücünü harcamak demek olup üç kısımdır. Birincisi; açıkça kendisini belli etmiş düşman ile yapılan cihad. İkincisi; Şeytan ile yapılan cihad. Üçüncüsü; Nefisle yapılan cihad. Buradaki emir bu üç kısmı da kapsamaktadır. Zira ayette mücahede tabiri kullanılmış olup mukatele (savaşmak) kavramından daha gereklidir. Allahın elçisi yeryüzünde Hakkın şahididir. Rabbine olan muazzam iman ve güveni, adalet, takva, mükemmel ahlak örneği olması, yaşayan bir Kur’an olması ile Allahın rızasının tecessüm etmiş şeklidir. Onu gören Hakkı görmüş gibi olur. Kendisinden sonra da müminler bu hususta onu örnek almalıdırlar. Müminlerin hallerine davranışlarına bakanlar, bunda Allahın varlığının delillerini, müminlerin de Onun varlığına ve birliğine şahitliklerini okumalıdırlar. Hülasa hakkiyle cihad yapmanın, dine uymanın ve müslümanlığı yaşamanın nasıl olacağını Peygamber size bizzat gösterip öğretsin. Hakkın şahidi, peşinden gidilecek bir örnek olsun. Siz de ona uymak sûretiyle, bütün insanlar için, Hakkın örnek tutulacak birer şahidleri olasınız.