Çok uzun yıllar önce Anadolu’da, Manisa’lı bir çoban, bazı taşların değneğinin ucundaki demiri çektiğini farketmişti. Böylece çoban, «magnetit» (Manisa’nın eski çağdaki adı olan Magnesia’dan) ya da mıknatıs taşı adı verilen ve bir demir oksidi olan ilk doğal mıknatısı bulmuş oluyordu. Bu doğal mıknatıs ilk pusulaların yapımında kullanıldı. Elektromıknatısların bulunuşu ise çok daha sonralara rastlar.
Doğal mıknatısların sayısı pek fazla değildir. Sadece demir, nikel, krom ve kobalt gibi bazı, madenlere birbirlerini çekme özelliği kazandırılabilir. Bu madenlerden yapay mıknatıslar elde etmek için, madeni bir mıknatısa değdirmek ya da içlerinden elektrik akımı geçirmek yeterlidir. Magnetit ya da çelik gibi bazı madenlerin mıknatıslıkları kalıcıdır. Parçalansalar bile, her parça mıknatıslığını korur. Oysa öbür mıknatıslar, başka bir mıknatısla ya da elektrik akımıyla bağlantıları kesildiği anda çekme güçlerini kaybeder (örneğin yumuşak demirin mıknatıslığı böyledir).
Bir elektromıknatıs, yumuşak demirden bir çubuk ve çubuğun üzerine bobin halinde sarılmış bir iletken telden oluşur: burada mıknatıslanma kalıcı değil, geçicidir. Mıknatısın başka bir madeni çekmesi için, üstüne sarılan bobinden bir doğru akımın geçmesi gerekir. Akım kesilir kesilmez mıknatıslık kaybolur. Mıknatıslar genellikle at nalı biçimindedir. Bir elektromıknatıs yüzlerce ton ağırlığında olabilir. Ve böyle bir mıknatıs demir – çelik fabrikalarında yarım tondan daha ağır maden kütlelerini kaldırır, nükleer enerji fabrikalarında ve laboratuvarlarında atomları ayırır ve hızlandırır. Bazı mıknatıslar ise tersine çok küçüktür: bu minicik mıknatıslar zilleri ya da telefonların, radyo hoparlörlerinin mikrofonlarındaki zarları titreştirmek için kullanılır.
Mıknatıs kullanım alanları nelerdir?
Mıknatıs, manyetik alan üreten nesne veya malzemedir. Demir, nikel, kobalt gibi bazı metalleri çeker, bakır ve alüminyum gibi bazı metallere ve metal olmayan malzemelere etki etmez. Mıknatıslık etkisi, malzemelerde iki karşılıklı uçta toplanır. Bu iki uca mıknatısın kuzey ve güney kutubu ismi verilir. İki mıknatısın eş kutupları birbirini iterken, zıt kutupları birbirini çeker.
Mıknatısın kullanıldığı başlıca yerlere bakacak olursak, pusula, bildiğimiz VHS videolar, kasetler, bilgisayarların içindeki floppy diskler ve hard diskler, kredi ve ATM kartları, televizyon ve bilgisayar monitörleri, kapı zili, hoparlör ve mikrofonlar, elektrikli motor ve jeneratörler, transformatörler öne çıkıyor. Dikiş makinelerini de unutmayalım; yere saçılan bin tane toplu iğneyi en ufak hasarla toplamanın tek yolu mıknatıs değilse nedir? Bir de buzdolabı kapaklarının üstüne yapıştırılan süsler var tabi. Eğer canınız bir mıknatısı bozmak istiyorsa, çok fazla ısıtın, mıknatısları birbirine vurun ya da mıknatısın üzerine ağır bir şeyle darbeler indirin. Canınız kıymetli elektronik cihazlarınızı bozmak istiyorsa da yanlarına bolca mıknatıs yerleştirin.