Arapça bir tamlama olan Şeyhülislam lügatta “İslamın başı, reisi, şeyhi anlamlarına gelir. Kelime ilk olarak miladi X. asırda kullanılmaya başlanmış, daha sonra Osmanlı Devleti içinde idari bir hüviyet kazanmıştır. Alimler zümresi içinde Şeyhülislam en üst derecedeki kişidir. Fatih Kanunnamesinde “Ve Şeyhülislam, ulemanın reisidir.” denilmiştir.
Şeyhülislam en büyük din bilginidir. Devletin adalet, eğitim ve evkaf işlerini idare eder. Diyanet teşkilatının başkanıdır. Protokolda vezir-i azamlardan sonra gelseler bile Osmanlılarda devlet, onların verdikleri fetva, ictihad ve kararlarla idare edilirdi.
Osmanlılarda kendisine Şeyhülislam denilen ilk alim II. Murad zamanının meşhur alimi Molla Şemseddin Fenari”dir. Daha sonra Zenbilli Ali Efendi, Kemalpaşazade, Ebusuud Efendi, Bostanzade Mehmet Efendi, Hoca Saadettin Efendi gibi dünya çapında alim, edip ve sanatkar olan Şeyhülislamlar yetişmiştir.
Şeyhülislamlar devlet içinde gördüğü bu büyük vazife ve ilimlerinden dolayı daima hürmet ve saygı görmüşlerdir. Bu saygı neticesi görevlerinden azledilmez, kendi istekleriyle ayrılmadıkları müddetçe vazifeleri başında kalırlar. Maaşları devlet tarafından ve gündelik olarak ödenirdi. Devlet idarecileri arasında en yüksek maaşı alanlar arasındaydılar.
Şeyhülislam olabilmek çok zordu. Bu makama geçebilmek için kişinin İlmî üstünlüğünü kesin olarak kabul ettirmesi gerekirdi. Bu da zor ve sıkı bir eğitim görerek sağlanırdı.
Osmanlı Devleti son buluncaya kadar 131 şeyhülislam vazife yapmıştır. Bunlardan Kanuni zamanında yaşayan Ebusuud Efendi 29 yıl aynı görevde kalmış ve büyük hizmetler gerçekleştirmiştir.
Şeyhülislam Görevleri Nelerdir?
– Ülkenin en yüksek din adamı vazifesine sahip olan şeyhülislam görevleri arasında medreselerin denetlemesi yer almakla birlikte ulemanın başı kabul edildiğinden dolayı ülkedeki din işlerinin yürütülmesinden sorumluydu.
– Devlet büyüklerinin verebileceği barış, savaş ve idam gibi ciddi konularda şeyhülislamın görüşü alınarak istişare sonrasında gerçekleştirilirdi.
– Devlet namına yapılacak olan işlerde padişah ve vezirler şeyhülislamdan fetvalar alarak, alınacak kararların İslam’a uygun olup olmadığı araştırılırdı.
– Şeyhülislam görevleri oldukça ehemmiyet taşımakla birlikte memleket meselelerinde divanda görev almaktaydı. Şeyhülislam Osmanlı devletinin kuruluş döneminde divanın asli üyeleri arasında yer almazken, Kanuni döneminde halk meclisi adına karar veren divanın asıl üyeleri arasında görev almaktaydı.
– Şeyhülislam makamı Osmanlı devleti döneminde I. Mahmut dönemine varınca Müftü olarak nitelendirilmiştir.
– Şeyhülislam görevleri arasında medreselerde yetişen öğrencilerin eğitim ve öğretim konusunda hayırlı bireylerin yetişmesi amacıyla medreselerin denetleme vazifesi bulunmaktaydı.