Akar türünden olan vakıflar iki kısımdır. Mescidler, medreseler, çeşmeler gibi bir kısmı kiraya verilmeyip sadece kendi mülklerinden istifade olunmak üzere vakfedilen yerlerdir. Bunlara “müessesât-ı hayriyye” (hayır müesseseleri) denir.
Diğer kısmı da kiraya verilip gelirlerinin bir tarafa hayır olarak harcanması şart koşulmuş olan yerlerdir. Bunlar da “icâre-i vâhideli vakıf akarları”, “mukâtaalı vakıf akarları”, “icâreteynli vakıf akarları” adıyla üç kısma ayrılır.
İcâre-i vâhideli vakıflar nedir?
Mütevellileri tarafından aylık veya senelik olarak ve çevresindekilerle benzer bir ücretle kiraya verilen vakıflardır ki bunlardan alınan kira bedelleri vakfiyesi gereğince belirli yerlere sarfedilir. Bir kısım vakıf dükkânlar gibi.
Mukâtaalı vakıflar nelerdir?
Mukâtaalı vakıflar, arsaları vakıf olup üzerlerindeki bina, bahçe ve ağaçlan tasarruf sahiplerinin mülkü olan yerlerdir. Bu yerlerde de üzerlerindeki emlâka tâbi olarak mülk gibi veraset hükmü geçerli olur. Bununla birlikte binalar ve ağaçlar da mülk sahipleri tarafından başka bir tarafa vakfedilebilir. Bu arsaların mukâtaaları (vergileri) ise ait oldukları cihete verilirler.
İcâreteynli vakıflar nelerdir, ne şekilde kurulmuşlardır?
İcâreteynli vakıflar, kirası peşin ve sonra verilmek üzere kurulan vakıflardır. Memleketimizde bir zamanlar görülen bir lüzuma binaen bazı vakıf akarları, icâreteynli bir şekle dönüştürülmüştür. Bu akarlar isteyen kimselere devamlı olarak kiraya verilip kendilerine dağıtılacağı zaman ise önce bu isteklilerden “icâre-i muaccele” (kirası Peşin) adıyla vakıf için, o akarların kıymetlerine yakın bir miktarda peşin ücret alınmış, bu ücret ile de o vakıflar imar edilmiştir. Sonra da isteklilerden her sene sonunda “icâre-i müeccele” adıyla az bir ücret alınagelmiştir. Bu tür vakıfların vârislerinin üzerine devredilmesi gemleri de kanunlarla düzenlenmiştir. Bununla birlikte bu vakıflar, tasarruf sahiplerine bir bedel karşılığında sadece mülk olmak üzere tamamen terkedilmeye başlanmıştır.