Burhan, sözlükte “delil, şahit ve hüccet” anlamlarına gelir. Çoğulu, “berâhin“dir. Terim olarak ise kesin olarak bilinen şeylere bitişik olan delil için kullanılır. Yani Burhan, bir davayı kesin olarak ortaya koyan, çözen delildir, akıl yürütmedir. “Burhan-ı limmî”, “burhan-ı innî”, “burhan-ı temânu'”, “burhan-ı tatbîkî” ve “burhan-ı süllemı” şeklinde çeşitleri vardır.
Burhan-ı limmî ve burhan-ı innî nedir?
Burhan-ı limmî, bir sebebin varlığından hareketle neticeye ulaşma metodudur. Ateşin varlığından hareketle sıcaklık ve ışığın varlığına ulaşmak gibi. Burhan-ı innî ise aksine neticenin varlığından hareketle sebebin varlığına ulaşma metodudur. Sıcaklık ve ışığın varlığından hareketle ateşin varlığına ulaşmak gibi.
Burhan-ı temânu nedir?
Yer ile göğün yaratılışında iki yaratıcının varlığı farzedilse ve düşünülmüş olsa bile bunların fesada uğramasının kaçınılmaz olacağını, varlık sahasına gelemeyeceğini gösteren bir metottur.
“Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilâhlar olsaydı, yer ve gök, (bunların nizamı) kesinlikle bozulup gitmişti” (Enbiyâ 21/22) âyet-i celilesi, bu burhanı ifade etmektedir.
Şöyle ki: Farzedelim ki iki yaratıcıdan biri bir şeyin olmasını, diğeri de olmamasını irade etse, bakılır: Eğer ikisinin de iradesi yerine gelecek olsa “içtima-i zıddeyn” (iki zıt şeyin bir araya gelmesi) olması gerekir ki bu aslında mümkün değildir. İkisinin de iradesi yerine gelmese ikisi de aciz olup ulûhiyyet (ilâhlık) ve halikıyyet (yaratıcılık) vasıflarının olmadığı ortaya çıkar. Yalnızca birinin iradesi yerine gelse de diğerinin acizliği ve yaratıcılık vasfından mahrum olduğu ortaya çıkar. Buna göre birden fazla ilâh olması, aklen ve şer’an imkânsızdır. İşte bu şekildeki delil getirme burhan-ı temânu kabul edilmektedir.
Burhan-ı tatbikî ne demektir?
Burhan-ı tatbikî, usulü dairesince farz olunan iki hat, iki cümle, iki olaylar silsilesi ile bu’dların, cisimlerin sonsuz olmadığına, teselsülün bâtıl olduğuna, cismanî kuvvetin sonlu olduğuna ait bir delil getirme metodudur.
Mesela, herhangi bir noktadan sonsuz bir hat farzedelim. Bu noktanın bir derece yukarısından sonsuz bir hat daha farzedelim. Sonra bu iki hattı birbirine uygulayalım. Şüphe yok ki bu iki hattan biri diğerinden bir derece noksandır. Bir derece noksan olan noksan olmayana eşit olamaz. O halde bu noksan olan hat, sonsuz olamaz. Zira sonlu olandan belli bir miktar fazla olan şey de mecburen sonlu olmalıdır. Öyleyse bu’dların ve cisimlerin sonsuz olduğu iddia edilemez. İşte bu, burhan-ı tatbikîdir.
Burhan-ı süllemî nedir?
Burhan-ı süllemî, bir delil getirme metodudur ki bununla cisimlerin sonlu olduğu ispat edilir. Şöyle ki: Bir üçgenin birbirine eşit iki bacağı gibi bir noktadan başlayıp derece derece birbirinden ayrılan iki çizgi farzedelim. Bu iki çizgi, birbirinden ayrılıp gittikçe aralarındaki uzaklık da tabii olarak artar. Bu iki çizgi, sonsuz bir şekilde devam edecek olsa aralarındaki uzaklık da mecburen sonsuz olur. Halbuki bu imkânsızdır. Çünkü iki çizginin arasındaki uzaklık bu iki sınırlayıcı çizginin arasında sınırlanmıştır. İki sınırlayanın arasındaki sınırlı şey, sonsuz olmadığına göre onu iki taraftan sınırlayan iki çizgi de sonsuz olamaz. Buna göre bu tür bir uzatma, sonludur. Sonsuz olamaz. (Ömer Nasuhi Bilmen)