Öğle namazı ile ikindi namazının, akşam namazı ile de yatsı namazının birlikte kılınmasına cem adı verilir. Cem, sözlük anlamı itibariyle “iki veya daha fazla şeyi bir araya getirmek, toplamak” anlamlarına gelir. Cem, fıkıhtaki terim anlamı ise, birbirini takip eden iki namazın, bu ikisinden birinin vaktinde, birlikte ve peşipeşine kılınması demektir. Eğer bu birlikte kılma birinci namazın vaktinde ise buna cem-i takdîm, ikincisinin vaktinde ise cem-i te’hîr denilir. Takdîm; öne almak, öne geçirmek, tehîr ise; geri bırakmak, geciktirmek anlamına gelir.
Cem yalnızca öğle ile ikindi ve akşam ile yatsı arasında olabilir. Sabah namazı hiçbir şekilde cem edilemez. Öğle namazı ve ikindi namazı cemedildiğinde öğlenin son sünneti ve ikindinin sünneti kılınmaz. Akşam namazı ile yatsı namazı cemedildiğinde de aynı şekilde akşam namazının sünneti ve yatsı namazının ilk sünneti kılınmaz. Farz olan namazlar ara verilmeden peş peşe kılınır.
Hanefî mezhebine göre hac esnasında Arafat vakfesinde öğle namazı vaktinde, öğle ile ikindi namazları cemedilir. Ayrıca Müzdelife vakfesinde yatsı namazı vaktinde, akşam ve yatsı namazları cemedilir. Bunun dışında namazlarda cem’ yapılmaz.
Şafiî mezhebine göre ise Arafat ve Müzdelife vakfeleri dışında şu durumlarda da cem câizdir:
* Seferi olmak
* Şiddetli yağmur, kar, dolu vb. sebebiyle camiye gitmekte aşırı zorluk bulunması (sadece namazın cemaatle kılınması durumunda yalnız kılmak yerine cemaatle kılmayı tercih etmek sebebiyle cemedilebilir).
Şafii mezhebine göre bu durumlarda öğle ve ikindi namazları ister öğle, ister ikindi vaktinde cemedilebilir, Yine aynı şekilde akşam ve yatsı namazları da ister akşam, ister yatsı vaktinde cemedilebilir.
Cem’-i takdîm ile cem’-i te’hîrin şartlan
Cem’-i takdimin yapılabilmesi için şu altı şartın gerçekleşmesi gerekir:
1. Niyet, iki namazı cem’ ederek kılmaya niyet etmek. Meselâ akşamla yatsı namazlarını cem’-i takdîm şeklinde birlikte kılmak isteyen kişinin kalben, akşamdan sonra yatsıyı kılacağına niyet etmesi gerekir. Bu niyetin, selâmla birlikte de olsa ilk namazda yapılması şarttır.
2. Tertip. Önce içinde bulunulan vaktin namazının, sonra da öne alınan namazın kılınması gerekir. Çünkü içinde bulunulan vakit, ilk namazın vaktidir, ikinci namaz ona bağlı olarak kılındığı için, kılma önceliğinin birinciye verilmesi şart olmaktadır.
Önce birinci, peşinden ikinci namaz kılındıktan sonra bir şart veya rüknün yerine getirilmediği için birinci namazın fâsid olduğu anlaşılırsa, şart ve rükünleri tam olarak yerine getirilmiş olsa bile ikinci namaz da fâsid olur. Çünkü bu durumda vaktin namazının sahih olarak kılınmış olması şartı tahakkuk etmemiştir. Ama her halükârda ikinci namaz nafile olarak gerçekleşmiş olur.
3. Müvâlât. iki namazın arasına uzun bir fasıla konmaksızın peş peşe kılınmaları şarttır. Çünkü cem’ edilerek kılınmaları, onları tek namaz haline getirir. Tek namazın rek’atları arasına fasıla konmaksızın peş peşe kılınmaları nasıl farz ise, aynı şekilde bu iki namazın da, aralarına fasıla konmaksızın peş peşe kılınmaları farzdır. Bayılma ve sehiv gibi bir mazeret dolayısıyla da olsa aralarına fasıla konması durumunda cem’ geçersiz olur ve ikinci namazın artık aslî vaktine ertelenmesi gerekir. Ama aralarına ezan okuma, kamet getirme veya abdest alma gibi kısa bir fasıla konması cem’e zarar vermez. 6
Nitekim Hz. Peygamber (asm) Nemire’de cem’ yaparken iki namaz arasında kamet getirmiştir.
4. Sefer halinin devamı. Sefer hali, ikinci namazın iftitah tekbiri alınıncaya kadar devam etmelidir. Öyle ki, ikinci namazın iftitah tekbiri alındıktan sonra seferîlik sona erse bile cem’e devam edilir. Ama ikinci namaza başlamazdan önce seferîlik sona ererse, iki namazı cem’ ederek kılmak sahih olmaz. Çünkü cem’ etmeyi mubah kılan sebep ortadan kalkmıştır.
5. Birinci namazın vaktinin devam etmesi. Birinci namazın vaktinin, ikinci namaza sahih olarak girilmesine kadar çıkmayacağı kesin olarak bilinmelidir.
6. Birinci namazın sahih olarak kılınmış olduğunun zannedilmesi. Bu, birleştirmenin sahihliği bakımından şarttır. Meselâ birinci namaz cuma namazı ise ve ihtiyaç yokken cuma namazı birden fazla camide kılınmaktaysa, hangisinin daha önce kılındığı veya beraberce kılındıkları hususunda şüpheye düşülürse, ikindi namazını öne alarak cem’-i takdîm yapıp cuma namazıyla birlikte kılmak sahih olmaz.
Seferîlikte namazları cem’-i te’hîr şeklinde birlikte kılmanın sahih olması için iki şart gereklidir:
a) Cem’-i te’hîr için birinci namazın vaktinde niyet etmek. Birinci namazın vaktinde niyet edilirken, geriye tam veya kısaltılmış olarak namaz kılabilecek kadar bir zaman kalmış olmalıdır. Cem’-i te’hîr edecek kişi eğer birinci namazın vaktinde niyet etmemişse veya etmiş olup da geriye tam yahut kısaltılmış olarak namaz kılmaya yetecek kadar bir zaman kalmamışsa günahkâr olur. Bu namazın sadece bir rekatını bile vakit içinde kılamazsa, namazı kazaya kalmış olur. Vakit içinde bir rek’atmı kılabilirse, haram işlemiş olmakla birlikte namazını eda etmiş sayılır.
b) Sefer halinin, cem’-i te’hîr olarak kılınan namazların sonuna kadar devam etmesi. Seferîlik, bu namazların sonuna kadar devam etmeyip sona ererse, tehirine niyet edilen namaz kazaya kalmış olur. Cem’-i te’hîr şeklinde kılınan namazlar arasında tertip ve müvâlâta riayet etmek şart değil, sünnettir.
Mukim kimsenin yağmur sebebiyle ikindiyi öne alarak cuma namazıyla birlikte cem’-i takdîm şeklinde vaktin evvelinde kılması caizdir. Bu yağmur, elbiselerin üstünü veya ayakkabıların altını ıslatacak kadar da olsa cem’-i takdîm yapmak caiz olur. Eriyen kar ve dolu da bu bakımdan yağmur hükmündedir. Mukim kişinin böyle yapabilmesi için elbetteki bazı şartların gerçekleşmesi gerekir. Bu şartları şöyle sıralayabiliriz:
1. Yağmur, eriyen kar ve dolu, her iki namazın iftitah tekbirleri esnasında ve birinci namazın selâmı esnasında mevcut olmalıdır ki, birinci namaz ikinciyle birleştirilebilsin. Yağmurun birinci veya ikinci namazda ya da bu ikisinden sonra kesilmesinin cem’-i takdîme bir zararı olmaz.
2. İki namaz arasında tertibe riayet edilmelidir.
3. İki namaz arasında müvâlâta riayet edilmeli, yani aralarına bir fasıla konulmamadan peş peşe yapılmalıdır.
4. Seferîlikte yapılan cem’de olduğu gibi bu cem’ edişte de cem’ için niyet edilmelidir.
5. İkinci namazın en azından iftitah tekbirinin cemaatle alınması gerekir. Cemaatin, namazın sonuna kadar devam etmesi şart değildir. Birinci rekatın tamamlanmasından önce cemaatten ayrılıp münferit olarak namaz kılınsa bile, kuvvetli görüşe göre bunun bir sakıncası olmaz.
6. Bu iki namazı kıldıran imam, hem imamlığa hem de cemaate niyet etmelidir.
7. Cem’ ediş, örfe göre uzaktaki bir namazgahta olmalıdır. Öyle ki, cemaat buraya gelirken yolda zorluk çekmiş olmalıdır. Görevli imam bu hükme tâbi değildir. Yağmurdan ötürü eziyet görmese bile cemaate, iki namazı cem’ ederek kıldırabilir.
Bu sayılan şartlardan biri gerçekleşmediği takdirde mukim kişi, iki namazı cem’ ederek bir arada kılamaz.
Şiddetli karanlık, rüzgâr, korku, çamur ve hastalık meşhur görüşe göre mukim kişinin iki namazı cem’ etmesini mubah kılan sebeplerden değildir. Ancak hastalık halinde iki namazın cem’-i takdîm veya cem’-i te’hîr şeklinde kılınmasının caiz olduğuna dair görüş tercih edilmiştir.