Ahmed Cevdet Paşa veya Lofçalı Ahmed Cevdet Paşa, 22 Mart 1822 yılında Bulgaristanda bulunan Lofça kasabasında dünyaya gelmiş; Türk devlet ve bilim adamı, tarihçi, hukukçu ve şair olup, Mecelle’yi kaleme alarak İslam hukukunu sağlam bir dille kitaplaştıran XIX. yüzyılda yetişen en büyük ilim adamlarımızdandır. Babası, Lofçalı meclis azalarından İsmail Ağa ve annesi Lofça’nın ileri gelenlerinden Topuzoğulları’na mensup Ayşe Sünbül Hanım’dır.
Ahmet Cevdet Paşa, Lofça kasabasında başladığı öğrenimini İstanbul medreselerinde yürüttü. Zamanın alimlerinden ders alarak Farsça, Fransızca, matematik, felsefe, kozmografya, tabii ilimler öğrendi. Çeşitli meraklarını karşılayan ek çalışamalarla Batı kültürüne de yaklaştı. Şiirle başladığı meraklarını Mustafa Reşit Paşa’nın çevresine girip çocuklarına öğretmen olduktan sonra politika alanına kaydırdı, yönetim sorunlarıyla uğraştı, önemli girişimlerin başında yer aldı. Önce 1850’de Erkek Öğretmen Okulu müdürlüğüyle eğitim hizmetlerine başladı. Osmanlıcanın bütün dil özelliklerini yansıtan Kavaid-i Osmaniye’yi yazdı (1850, yalınlaştırılmış biçimi Kavaid-i Türkiye, 1873). Tanzimat döneminin ileri gelen devlet adamları Reşit, Ali ve Fuat paşaların çevresinde yönetim işlerine başlayarak birçok valilik, müfettişlik görevlerinde bulunduktan sonra çeşitli bakanlık sorumluluklarını yüklendi (1873’ten başlayarak).
Bir yandan da 1855’ten başlayarak yükümlü bulunduğu vakanüvislikle otuz yıl sürecek tarihini yazmaya uğraştı (Tarih-i Cevdet, 1774-1826; yazılışı 1854-1885, 12 cilt). Bu arada Hanefi fıkıhının yasalarını saptayan Mecelle komisyonuna başkanlık ederken eski edebiyatımızın ilke ve kurallarını saptayan Belâgat-ı Osmaniye’yi yazdı (1881). Döneminin politik olaylarını genellikle saraydan ve iktidardan yana görüşleriyle destekleyen Ahmet Cevdet Paşa, ülke sorunlarını da İslâmcı devlet görüşüyle çözümlemekten yana görünür.
Ahmet Cevdet Paşa, ömrünün arta kalan zamanlarını ise çocuklarına ve bilimsel çalışmalarına ayırarak geçirdi. 26 Mayıs 1895 yılında İstanbul Bebek’teki yalısında hayata veda etti. Naaşı, Fatih Camii bahçesine defnedildi.
Çeşitli kitapları arasında yalın dille halk için yazılmış Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-ı Hülefa (Peygamber Öyküleri ve Halifeler Tarihleri, 12 cilt, 1874 -1888, yeni harflerle basımı Mahir İz tarafından 1973). Yaşadığı sürece saptadığı gözlem ve dikkat notlarından oluşan Tezakir eseri Prof. Cavit Bay-sun’un emeğiyle yayımlandı. Tezkereler 3 cilt, 1953-1967.
Ahmet Cevdet Paşa’nın başlıca eserlerinin özetleri
Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hülefâ
İslâm tarihi (Halifeler Tarihleri ve Peygamber Öyküleri). Öğretirken eğiten bir amaçla halk için yazılmış olan eserin ilk 6 cildi Cevdet Paşa’nın sağlığında basıldı; son 6 cildini 1908’den sonra kızı Fatma Aliye Hanım bastırdı. İlk insan olan Adem’den Hz. Muhammed’e kadar bir özet; peygamber döneminin ayrıntılı tarihi, ardından gelen halifeler (Emevi ve Abbasi). Yalın ve açık bir dil ve anlatımla yazılı eser, kuruluşundan II. Murat’ın hükümdarlığının sonuna kadar gelmek koşuluyla bir de Osmanlı tarihi bölümü içerir; herhangi bir bitiş işareti bulunmadığına göre yazarın yaşamının kesilmesi yüzünden eserini tamamlayamadığı kanısını uyandırır. Basımı birkaç kez tazelenen eserin son baskısı Mahir İz’ in çabalarıyla Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yapıldı (1973, sonrası).
Maruzat
Ahmet Cevdet Paşa’nın II. Abdülhamit’in istek ve buyruğu üzerine hazırladığı, 19. yüzyılın siyasal ve tarihsel olaylarını konu edinip değerlendiren iki eserinden biri (anlamı “küçükten büyüğe sunulanlar”; öteki eser: Tezakir: Tezkereler). Vakanüvislik günlerinin sorumluluğu gereği günü gününe notlar tutmuş, kaydetmiş, değerlendirmiş olan Cevdet Paşa; babasıyla amcasının egemenlik yıllarında (Abdülmecit: 1839-1861; Abdülaziz 1861-1876) olup bitenleri iyiden iyiye öğrenmek isteyen yeni padişahın (II. Abdülhamit’in, saltanatı 1876-1909) dileği üzerine daha önce yazmış olduğu 40 tezkeredeki olayları bu kez daha sakıncasız, tedirginlik vermeyen, dikkatli bir dil ve anlatımla özetleyerek sunar. 5 defterlik bütününün ilk bölümü ele geçmemiş olan eser, Ahmet Refik Altınay’ın çabalarıyla Türk Tarihi Encümeni Mecmuası’nda tefrika edildi (cüz 1-16).
Tarih-i Cevdet (Tarih-i Vekayi-i Devlet-i Aliyye)
Cevdet Tarihi ya da Yüce Devletin Olaylarının Tarihi adlarıyla anılan, Ahmet Cevdet Paşa’nın ünlü eseri; Encümen-i Dâniş’in gerçekleştirdiği bölümlemeyle 1774 (Kaynarca Antlaşması) ile 1825-1826 (Vaka’i Hayriye: Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması) arasındaki dönemi içeren 12 ciltlik eser, 30 yılda yazıldı (1854-1885), pek çok basımı yapıldı. Olayları anlatıp açıklarken nedenlerini araştıran, yansız bir gözle eleştirel yargılar da taşıyan eserin yakın basımları: İlk 6 ciltten seçmeler, I, II, (MEB Kültür Yayınları, 1973); D. Günday’ın yalınlaştırdığı 6 ciltlik bir seçme de 1983’de yayımlandı.