Bolivya ya da resmî adıyla Bolivya Çokuluslu Devleti bir Güney Amerika ülkesidir. Dört tarafı karalarla çevrili Güney Amerika ülkesi Bolivya kıtanın orta batısında yer alır. Bolivya para birimi Bolivya Bolivianosu, başkenti Sucre, 2017 yılına göre nüfusu 11,05 milyon, yönetim biçimi bağımsız cumhuriyet, yüzölçümü 1.099.000 km² ve resmi dili İspanyolca iken yerli kabilelere ait bugün bazıları kullanılmayan 36 dil de resmi olarak kabul ediliyor. Bunlardan en fazla Guarani, Aymara ve Quechua dilleri konuşuluyor.
Bolivya, güneydoğusundaki Paraguay ile birlikte, Güney Amerika’nın denize kıyısı olmayan iki ülkesinden biridir. Kuzeydoğu komşusu Brezilya’dır. Güneyinde Arjantin vardır. Peru ve Şili Bolivya’nın batı sınırını oluşturur.
Bu kara ülkesinin beşte üçü, Brezilya’nın kuzeyinde yer alan Amazon ovalarından And Dağları’na kadar uzanan alçak bölgelerdir. And Dağları’nda Batı Cordillera ve Doğu Cordillera adlı iki yüksek dağ sırasının arasında, Altiplano (yüksek yayla) denen 3.700 metre yüksekliğinde bir düzlük vardır.
Tropik kuşakta yer almakla birlikte, Bolivya’da doğu ovalarının nemli sıcağından, dağlık bölgelerdeki acı soğuğa kadar her çeşit iklim görülür. Bitki örtüsü de, doğudaki gür tropik ormanlardan, yüksek dağların cılız bitki örtüsüne kadar büyük çeşitlilik gösterir. Ama Altiplano’nun büyük bölümü kuru çalılarla örtülü bir bozkırdır.
Batıdaki ormanlarda puma, pars, tapir ve birçok maymun türü yaşar. Kuzeydoğudaki ırmaklarda timsah benzeri kaymanlar vardır. Armadillo, opossum, kokarca ve anakonda adlı dev yılan da Bolivya’da görülen hayvanlardandır. Ilık vadi ve ovalardaki ormanlarda parlak renkli, ama çirkin sesli papağan, ara, tukan gibi tropik kuşlar yaşar. Bolivya göllerinde ördek, kaz, flamingo, batağan ve öteki su kuşları vardır. Kartallar ve kondor adlı dev akbabalar erişilmez dağların tepelerinde yuva kurar. Öbür akbaba türlerine ise ülkenin her yerinde rastlanır.
Bolivya Altiplanosu insanların yaşadığı en yüksek bölgelerden biridir. Nüfusun dörtte üçü bu bölgede yaşar. Bolivyalılar’ın yarısından fazlası İnkalar’ın soyundan gelen katışıksız Yerliler’dir. Nüfusun üçte biri mestizo denen Yerli-beyaz karışımı melezlerden oluşur. Beyazlar nüfusun sekizde biridir. Bunlar 16. yüzyılda Bolivya’yı ele geçiren İspanyolların soyundan gelir.
Beyaz azınlık hükümeti ve ekonomiyi denetim altında tutar. Melezler ise genellikle nitelikli işçi, esnaf ve küçük memurdur.
Ülke nüfusunun en yoksul kesimi olan Yerliler’in çoğu çiftçi, madenci ve işçidir. Dağlardaki Yerliler, İspanyol sömürgeciler gelmezden önce ataları nasıl yaşamışsa öyle yaşarlar. Başlıca uğraşılan çiftçiliktir. Erkekler atalarının kullandığı metal uçlu çubuklarla toprağı sürer, kadınlar da arkalarından iri toprak topaklarını ufalayarak onlara yardım ederler. Başlıca besinleri quinoa denen bir tür tahıl ile patatestir. Patates dünyanın her yerine Andlar’dan yayılmıştır; ama çoğu kez kendilerini doyurmaya yetmeyecek kadar azdır.
Mısır ve koka yapraklarından yaptıkları chicha adlı içki Yerliler için neredeyse yiyecekleri kadar değerlidir. Kokain yapımında da kullanılan koka yapraklarını Yerliler açlığa ve soğuğa dayanmak için çiğnerler. Ülke ekonomisi büyük ölçüde koka üretimine dayanmaktadır. Ne var ki, hükümet tarıma dayalı sanayilere ve ormancılığa yönelmeye çalışmaktadır. Yerliler ev eşyalarını, kilden çanak çömleklerini kendileri yapar; giysilerinin çoğunu ilkel el tezgâhlarında dokurlar. Kadınların parlak renkli eteklikleri ve atkıları vardır. Erkekler çok renkli pançolar giyerler. (Panço, ortasındaki delikten başa geçirilerek giyilen bir tür pelerindir.) Kadınlar melon şapkaya benzeyen şapkalar giyerler.
Yerliler el sanatlarında ustadır. Ama yaptıkları şeyler atalarının yapmış olduğu çok güzel kumaşlar ve çanaklar gibi seçkin değildir. Kerpiç ya da taştan, saz damlı evlerinin zemini topraktır.
Madencilik, Çiftçilik ve Ulaşım
İspanyolları geçmişte Yukan Peru diye adlandırdıkları Bolivya’ya çeken orada altın ve gümüş bulunduğu söylentileriydi. İspanyollar özellikle Potosi Dağı’nda zengin gümüş madenleri buldular ve işlettiler. Madencilik Bolivya’nın başlıca sanayi koludur ve pek çok Yerli madenlerde çalışır. Altın ve gümüş hâlâ çıkarılmaktadır. Günümüzde Bolivya’nın dış ülkelere sattığı önde gelen ürünler çinko, kurşun ve kalaydır. 1970’lerde Bolivya’nın dış ticaretten elde ettiği gelirin üçte birini kalay oluşturuyordu. Ama 1980’lerde tüm dünyada kalay fiyatının düşmesi Bolivya ekonomisini çok sarstı. Ülkenin öbür doğal kaynakları arasında petrol, bakır, antimon ve doğal gaz vardır. Santa Cruz petrol ve doğal gaz bölgesidir.
And Dağları’nın doğu yamaçları ılık ve sulaktır. Vadilerde tahıl, kahve, tütün, şekerkamışı, pamuk, muz, ananas gibi yan tropik meyveler yetişir. Doğudaki ovalarda sığır, dağlık bölgelerde koyun beslenir.
Tropik ormanlarda abanoz, maun, gülağacı gibi değerli ağaçlar vardır. Kesilen ağaçların kütükleri ormanın içinde akan ırmaklarıyla yüzdürülerek taşınır. İyi bir ulaşım ağının olmayışı maden zenginliğinin tümüyle değerlendirilmesine engel olmakta ve Bolivya ekonomisinin gelişmesini önlemektedir. Demir yolları azdır ve büyük bölümü batı yaylalarundadır. Santa Cruz iki demiryolu hattıyla Arjantin ve Brezilya sınırlarındaki kentlere bağlıdır. Kara ulaşımı yetersiz olduğu için hava ulaşımı çok önemlidir.
Uzak kırsal yörelerde hâlâ Yerli hamallar, kilometrelerce uzayıp giden dağ yollarında yük taşırlar. Daha ağır yükler katırlar, eşekler ve lamalarla taşınır. Lama çok az su ve besinle uzun yollara dayanan, tehlikeli ve dar dağ patikalarından geçerken çok dikkatle yürüyen bir hayvandır. Yerliler lamanın yününden, sıcak tutan kaba kumaşlar dokurlar. Ama lama türünden olan vikunya ve alpakadan elde edilen yün daha niteliklidir. Bu üç hayvan Yerliler için çok değerlidir. Belki de bu hayvanlar yüzünden Yerliler yüksek yaylalara yerleşmiştir.
Bolivya’nın Peru sınırında, Güney Amerika’nın en büyük gölü olan Titicaca Gölü vardır. Bu göl deniz düzeyinden 3.809 metre yüksekte, üzerinde ulaşım yapılabilen en yüksek göldür. Suyu buz gibi soğuk olan göl üzerinde, yolcu ve yük taşımacılığı buharlı gemilerle yapılır. Parçalar halinde dağlardan taşınan bu gemiler göl kıyısında monte edilerek suya indirilir. Yerliler’in hâlâ kullandıkları balsa denen kayıklar İnkalar’ın kullandıklarının aynıdır. Gövdesi ve yelkenleri kalın sazlardan örülmüş olan büyük, yuvarlak kanolara benzeyen bu kayıklarla yolcu ve yük taşınır.
Kentler ve İlginç Yerler
Titicaca Gölü’nün kıyısında Copacabana’da “Işık Bakiresi”nin tapınağı vardır. Bu, Güney Amerika’da Meryem adına yapılmış en ünlü tapınaktır. Bolivya’da baharın başlangıcı olan ağustosta komşu ülkelerden gelen Yerliler hayvanlarını ve ürünlerini Bakire-Meryem’in kutsaması için toplanırlar. La Paz yakınında Tiahuanaco’da İnkalar zamanından çok önce yapılmış garip görünümlü taş anıtlar vardır. Resmi din, İspanyol sömürgecilerin ülke halkına benimsettiği Katoliklik’tir.
Deniz düzeyinden 3.650 metre yükseklikteki La Paz ülkenin en büyük ve önemli kentidir. Burada çağdaş ticaret merkezleri; bankalar; bira, mum, kibrit, iplik eğirme ve dokuma fabrikaları vardır. Bolivya’daki yabancıların hemen tümü, yan nüfusu Yerliler’ den oluşan bu kentte yaşar.
La Pâz, Titicaca Gölü yakınlarında, And Dağları’nın en yüksek noktalarından birinin eteklerindeki pek derin olmayan, güneşten kavrulan bir vadide kurulmuştur. Bölge tümüyle kuraktır ve üretilen besin yetersizdir. Cumartesi günleri, doğudaki And vadilerinden taze sebze ve meyve, yaylalardan da patates ve arpa getiren katır ve lama kervanları kenti doldurur. Pazar günleri de Yerliler bu besinleri pazarlarda ya da kaldırımlardaki küçük sergilerde satarlar.
Hükümet, devlet başkanı ve parlamento La Paz’dadır. Ama, Bolivya’nın resmi başkenti Yüksek Mahkeme’nin bulunduğu Sucre’dir. 1624’te kurulmuş olan Sucre Üniversitesi tüm Amerika kıtasının en eski üniversitelerindendir. Bununla birlikte, ülkedeki okul ve yetişkin öğretmen yetersizliği ciddi boyutlardadır.
Savaşlar ve Devrimler
Bolivyalı Pedro Domingo Murillo 1809’da Güney Amerika’nın İspanyol egemenliğinden kurtulduğunu ilan etti. Ne var ki, Bolivya’nın kurtuluşu 1825’te gerçekleşti. Ülkeye, Güney ve Orta Amerika’nın bağımsızlık savaşına önderlik eden Simón Bolivar’ın anısına Bolivya adı verildi.
Kurtuluştan bu yana Bolivya’da siyasal yaşam sık sık kesintiye uğramış, ülke 180’den fazla hükümet darbesi, 80 cumhurbaşkanı ve 11 değişik anayasa görmüştür. Cumhurbaşkanlarının çoğu yönetimi kan dökerek ele geçirmiş ve aynı biçimde yitirmiş, altı cumhurbaşkanı görev başında öldürülmüştür.
Bolivya’nın komşularıyla, özellikle Şili ve Paraguay’la ilişkileri dengesiz olmuştur. 1879’dan 1883’e kadar Bolivya, Perukla birlikte, Şili’ye karşı savaştı. Bu savaş sonunda Bolivya daha önce sahip olduğu küçük bir kıyı şeridini yitirdi. Daha sonra Şili, Bolivya’ya Arica limanını kullanma izni verdi. Gend bir sınır sorunu yüzünden 1930’da Bolivya ile Paraguay arasında şiddetli bir savaş çıktı. Petrol çıkarları Gran Chaco bataklığında yer aldığı için bu savaşa Chaco Savaşı denir. 1935’te biten savaştan sonra Bolivya ile Paraguay arasındaki sınır sorunu çözümlendi.
1952’de gerçekleştirilen Bolivyi Ulusal Devrimi sonucunda kalay madenciliği kamulaştırıldı. Geniş bir toprak reformu başlatıldı ve genel oy hakkı tanındı. Yerliler zorla çalıştırılmaktan kurtarıldı. Ne var ki, bundan bir süre sonra reformlar askıya alındı ve Bolivya’da halkın hoşnutsuzluğu yeniden artmaya başladı. 1967’de Ernesto (Che) Guevara önderliğindeki, yönetime karşı eylemler ise başarıya ulaşamadı. 1980’de ordunun yönetime el koymasıyla, hükümet karşıtları tutuklandı. 1985’te yapılan genel seçimlerden sonra belli bir iyileşme oldu. Aşırı enflasyon düşürüldü. Gene de yoksulluk içinde yaşayanların sayısında bir azalma olmadı.