Artuklu Beyliği ya da diğer adıyla Artuklular, Sultan Alparslan’ın komutanlarından Artuk Bey tarafından 1102 yılında kurulmuştur. Hasankeyf, Mardin ve Harput bölgelerinde hüküm sürmüşlerdir. Artuk Bey, Sultan Melikşah ile birlikte fetih hareketlerine katılmıştır. Daha sonra Suriye Meliki Tutuş’un hizmetine giren Artuk Bey Kudüs’ün alınmasında önemli rol oynamıştır.
Artuk Bey’in ölümünden sonra oğulları Hasankeyf, Mardin ve Harput Artukluları olmak üzere üç kol halinde siyasi varlıklarını sürdürmüşlerdir. Hasankeyf kolu Eyyubilerin, Harput kolu Türkiye Selçuklularının, Mardin kolu ise Karakoyunluların hakimiyetine girmiştir. Artuklular yaşadıkları bölgeleri imar ederek bayındır hale getirmişlerdir. Diyarbakır Ulu Camii, Mardin Ulu Camii, Mardin Zinciriye Medresesi ve Batman Irmağı üzerinde bulunan Malabadi Köprüsü Artuklular’dan kalmadır.
Artuklular Eserleri
Bu başlıkta yukarıdaki girizgah niteliğindeki konudan sonra konumuzun özünü oluşturan Artuklulardan günümüze hangi mimari eserlerin kaldığını sayacağız ve bunlar hakkında çok kısa bilgiler vereceğiz. Artukluların en önemli mimari eserleri Malabadi Köprüsü, Mardin Ulu Camii, Harput Ulu Camii, Diyarbakır Artuklu Sarayı gibi önemli eserlerdir.
Malabadi Köprüsü, Timurtaş Bin İlgazi devrinde 1147’de yapılmış olup 150 metre uzunluğunda ve yedi metre enindedir. Taş köprüdür. Diyarbakır il sınırları içinde bulunmaktadır. Kemerli bir yapısı vardır ve üç bölüm halinde yapılmıştır. Batman Çayı üzerinde bulunur.
Diyarbakır Artuklu Sarayı, Artukoğulları Sarayı adı ile de anılır. Nasreddin Muhammed tarafından 1220-1222 yılları arasında yapılmıştır. Diyarbakır surları içerisine yaptırılmıştır. Artuklulardan sonra gelen medeniyetler tarafından da kullanıldığı için çeşit çeşit mimari tarz görmek mümkündür. İslam alimi el-Cezeri çalışmalarını burada yapmıştır. Osmanlılar devrinde zindan olarak da kullanılmıştır.
Mardin Ulu Camiinin yapım tarihi ve mimarı tam olarak bilinemese de 1180’li yıllarda yapıldığı söylenebilir. Son restorasyonunu 1967 yılında geçirmiştir. İki kapıyla ulaşılabilen bir dış avlusu vardır ve eğik bir yüzey üzerine yapılmıştır. Minaresi 1888 yılında yapılmıştır. Eski yerinde bir kilisenin bulunduğu rivayet edilir.
Harput Ulu Camii, eğri minaresi ile tanınır. Elazığ il sınırları içerisinde bulunur. 1156 yılında yapıldığı söylenebilir. Minaresi sadece tuğladan yapılmışken, caminin kendi değişik malzemelerin kullanılmasıyla inşa edilmiştir. Camiinin mihrabı Harput Kurşunlu Camiye taşınmıştır.