1071 Malazgirt Savaşından sonra Selçuklu komutanları tarafından Anadolu’da küçük devlet ve beylikler kurulmuştur. Bu devletlerin kuruluşunda Büyük Selçuklu Devletinin feodal yapısı etkili olmuştur. Ayrıca fethedilen yer fethedenin malıdır anlayışı süreci hızlandırmıştır. Büyük Selçuklu Devletine bağlı olarak yarı bağımsız örgütlenen bu devletler merkezi otoritenin zayıfladığı dönemlerde tam bağımsız olarak hareket etmişlerdir.
Danişmentliler (1080-1178)
Anadolu’da kurulan ilk Türk beylikleri içerisinde en güçlü ve en önemli olanıdır. Selçuklu komutanlarından Danişment Ahmet Gazi tarafından Sivas merkez olmak üzere kurulmuştur. Çukurova ve Malatya bölgesi hakimiyet altına alınmıştır. Türkiye Selçuklu Devleti’ni en çok uğraştıran beyliktir.
Danişment Gazi Ahmet’in ölümünden sonra oğlu Emir Gazi onun ölümünden sonra da Melik Muhammed beyliğin başına geçmiştir. Melik Muhammed’İn ölümünden sonra taht kavgalarının başladığı beylik Kayseri, Sivas ve Malatya olmak üzere üç kola ayrılmıştır. II. Kılıç Arslan döneminde üç şehirde Türkiye Selçuklu hakimiyetine girmiştir. Danişmentliler Bizans, Ermeni ve Haçlılar ile mücadele etmişlerdir. I. Kılıç Arslan döneminde Eskişehir civarında Haçlılar ile savaşmışlardır.
Danişment Ahmet Gazi kendi adına para bastırmıştır. Danişment paralarında Grekçe yazılar bulunmaktadır. Danişmentliler Anadolu’daki ilk medrese olan Yağıbasan Medresesini Tokat Niksar’da açmışlardır. Kayseri Ulu Camii de Danişmentliler döneminden kalmıştır. Danişmentlilerin Bizanslılar ile mücadelelerini anlatan Danişmentname adlı destanı vardır.
Saltuklular (1072- 1202)
Saltuklular Beyliği, Selçuklu komutanlarından Ebulkasım Saltuk tarafından Erzurum ve çevresinde kurulmuştur. Anadolu’da kurulan ilk Türk devletidir. Haçlılar ve Gürcüler ile mücadele etmişlerdir. Saltuklular döneminde yapılan çalışmalar sonrasında Erzurum’da ticaret ve hayvancılık gelişmiştir. Mimari alanda çalışmalar yapmışlardır. Erzurum Tepsi Minare, Ulu Camii, Kale Camii, Mama Hatun Kümbeti ve Üç Kümbetler Saltuklulara aittir. 1202 yılında Rükneddin Süleyman Şah tarafından Türkiye Selçuklu hakimiyetine alınmıştır.
Mengücekliler (1080-1228)
Mengücekliler, Selçuklu Sultanı Alparslan’ın komutanlarından Mengücek Gazi tarafından 1080 yılında Erzincan ve çevresinde kurulmuştur. Kemah, Şebinkarahisar ve Divriği bölgelerinde hüküm sürmüşlerdir. Mengücek Gazi’den sonra beyliğin başına geçen Melik İshak döneminde Danişmetliler ile mücadele etmişler ama başarısız olmuşlardır. Bölgelerinde Gürcüler ve Rumlarla mücadele etmişlerdir. Bilimsel çalışmaları destekleyerek bilim adamlarına yardımcı olmaya çalışmışlardır. 1228 yılında Türkiye Selçuklu Devleti hakimiyetine girmişlerdir.
Artuklular (1102-1409)
Artuklular, Sultan Alparslan’ın komutanlarından Artuk Bey tarafından 1102 yılında kurulmuştur. Hasankeyf, Mardin ve Harput bölgelerinde hüküm sürmüşlerdir. Artuk Bey, Sultan Melikşah ile birlikte fetih hareketlerine katılmıştır. Daha sonra Suriye Meliki Tutuş’un hizmetine giren Artuk Bey Kudüs’ün alınmasında önemli rol oynamıştır.
Artuk Bey’in ölümünden sonra oğulları Hasankeyf, Mardin ve Harput Artukluları olmak üzere üç kol halinde siyasi varlıklarını sürdürmüşlerdir. Hasankeyf kolu Eyyubilerin, Harput kolu Türkiye Selçuklularının, Mardin kolu ise Karakoyunluların hakimiyetine girmiştir. Artuklular yaşadıkları bölgeleri imar ederek bayındır hale getirmişlerdir. Diyarbakır Ulu Camii, Mardin Ulu Camii, Mardin Zinciriye Medresesi ve Batman Irmağı üzerinde bulunan Malabadi Köprüsü Artuklular’dan kalmadır.
Çaka Beyliği (1082-1096)
Çaka Beyliği; Çaka Bey, Oğuzların Çavuldur kolundandır. Anadolu’ya düzenlenen akınlar esnasında Bizans’a esir düşen Çaka Bey esaretten kurtulduktan sonra İzmir ve çevresinde 1082 yılında beyliğini kurmuştur. İstanbul’da esir iken denizciliği öğrenen Çaka Bey kurduğu donanma ile denizlerde Bizans’a karşı zaferler kazanmış ve bazı Ege adalarını almıştır.
Hedefini büyüten Çaka Bey İstanbul’u almak amacıyla Peçenekler ve Türkiye Selçukluları ile ittifak yapmıştır. Yapılan ittifaka göre Çaka Bey denizden, Peçenek ve Türkiye Selçukluları karadan saldıracaklardı. Yapılan ittifakı öğrenen Bizans planı bozmak amacıyla kışkırtmalar sonrasında Çaka Bey ile I. Kılıç Arslan’ın arasını açmayı başarmıştır. I. Kılıç Arslan aynı zamanda kayınpederi olan Çaka Beyi öldürtmüştür. Çaka Beyliğinin toprakları Bizans hakimiyetine girmiştir.
Çaka Beyliğinin Türk tarihindeki önemi denizcilikle uğraşan ilk Türk Beyliğidir. Kurucusu Çaka Bey ilk Türk donanmasını kuran kişi ve ilk Türk denizcisi olarak kabul edilmektedir.
Anadolu’da kurulan diğer beylikler
Anadolu’nun değişik yerlerinde yukarıda adı geçen beyliklerin dışında hüküm süren daha küçük beyliklerde bulunmaktadır. Bu beylikler şunlardır;
– Sökmenliler; kurucusu Sökmen Bey, kurulduğu bölge Ahlat ve Van Gölü civarı,
– İnaloğulları; kurucusu İnal Bey, kurulduğu bölge Diyarbakır ve çevresi,
– Çubukoğulları; kurucusu Çubuk Bey, kurulduğu bölge Harput ve çevresi,
– Dilmaçoğulları; kurucusu Dilmaçoğlu Mehmet Bey, kurulduğu bölge Bitlis ve civarı,
– İnançoğulları; kurucusu İnançoğlu Mehmet Bey, kurulduğu bölge Denizli ve çevresi,
– Tanrıvermişoğulları; kurucusu Tanrıvermiş Bey, kurulduğu bölge Efes ve çevresi.