Türklerin en eski dini olarak Gök Tanrı inancı bilinmektedir. Gök Tanrı için Ulu Yaratgan, Ugan ve Bayat gibi unvanlar kullanmışlardır. Bunun yanı sıra doğadaki bazı varlıkları da kutsal saymışlardır. Türklerde putlara tapma görülmemektedir.
Gök tanrı inancına göre; Tanrı bir tanedir, o görülmez ama her yerdedir, ölümden sonraki hayata inanmışlardır. Kurgan adı verilen mezarlara ölülerini eşyalarıyla birlikte gömmüşlerdir. İnançlarına göre iyilerin uçmağ adı verilen cennete kötülerin tamuğ adı verilen cehenneme gideceklerine inanılırdı. Kutsal ruhlara ve ölülere kurbanlar kesilmekteydi.
Ölülerin arkasından yas tutmak amacıyla yuğ töreni yapılırdı. Mezarların yanlarına balbal adı verilen küçük heykeller dikilirdi. Din adamlarına şaman ya da kaman denilmekteydi. Din adamlarının toplum içinde saygınlıkları vardı fakat diğer medeniyetlerde olduğu gibi sınıf olarak ayrıcalıkları bulunmamaktaydı.
Türkler göçler sonrasında birçok dine mensup olmuşlardır. Manihaizm, Budizm, Hristiyanlık, İslamiyet gibi dinlere giren Türk boylarının birçoğu zamanla asimile olmuşlardır. İslamiyeti kabul eden Türkler diğerlerine göre daha az asimile olmuşlar.
İlk Türklerin inanç sisteminde üç unsur ön plana çıkmaktadır;
1. Tabiat Kuvvetlerine İnanma: Tabiat varlıkları ve doğadaki bazı varlıklar kutsal sayılmış bunların birer ruh taşıdığına inanılmıştır.
2. Atalar Kültürü: Türkler ölen atalarının ruhlarının yaşadığına ve kendilerine yardım ettiklerine inanmışlardır.
3. Gök Tanrı İnancı: Tanrıyı en yüksek varlık ve tek yaratıcı olarak kabul etmişlerdir.
Göktürklerde Din
– Evrenin üst üste gelen katlardan oluştuğuna inanılmıştır.
– Gök’ün onyedi, yerin altının ise yedi kattan oluştuğuna inanırlardı. Bu ikisinin arasında insanların yaşadığı yeryüzü bulunurdu.
– Tek tanrı inancına bu dönemde ulaşılmıştır. Bütün evren göğün en üst katında oturan Tanrı’ya itaat ederdi.
– Göktürkler Tanrı’ya “Türk Tanrısı” adını vererek onu millileştirmişlerdir.
– Tanrı’ya; Ugan, Bayat, Ulu Yaratgan da demişlerdir.
– Bazı kutsal saydıkları yerlerde Tanrı’ya dua edip, kurban kesmişlerdir.
Uygurlarda Din
– Önceleri Şamanizm’ e inanmışlardır.
– Bögü Kağan döneminde Mani dinini daha sonraları da Budizm’i kabul ettiler.
Hazarlarda Din
– Önceleri Şamanizm’e inanıyorlardı. Daha sonra devlet yöneticileri ve halkın bir bölümü “Museviliğe” inanmıştır. Derin bir hoşgörüleri vardır. Müslüman, Hıristiyan ve Museviler birlikte yaşamışlardır.
Kam (Şaman-Baksı)
– Türklerin din adamlarına verdikleri isimdir. Şamanlar, fala bakar, büyü yapar, gelecekle ilgili haber verir, doktorluk yaparlardı. Diğer toplumlarda olduğu gibi ayrıcalıklı bir sınıf değillerdi.
Yuğ
– Ölü gömme törenine verilen isimdir. Yedi gün sürerdi. Ölenin silahları, eşyaları ve kurban edilen atı da mezara birlikte konurdu.
Balbal
– Ölen kişinin hayatta iken öldürdüğü düşman sayısı kadar taşın mezarın başına dikilmesi ile oluşan anıtlar. Bu kişiler, öbür dünyada ona hizmet edeceklerdir.
Kurgan
– Türklerde mezara verilen isimdir.
Günümüzde Şaman Dini’nden Kalma Gelenekler
1. Evli çiftlerin üzerine para, buğday, şeker vb. atılması (Saçı). “Darısı başına” deyimi.
2. Kapı eşiğine basmama. (Ölen atalarının ruhlarının eşikte durduğuna inandıklarından).
3. Sadaka verirken başı çevirme.
4. Türbe, ağaç ve mezarlara çaput bağlama.
5. Ölen kişinin evine yemek götürme.
Tarihte Türklerin Kabul Ettiği Dinler
– Şamanizm,
– Manihaizm,
– Musevilik,
– Hıristiyanlık,
– Mazdeizm (Zerdüştlük),
– Budizm,
– İslâmiyet.