Ruhsat, bir özre binaen ikinci derecede meşru olan şeydir. Mesela, yolcu ve hasta olanlar, ramazan-ı şerif orucunu erteleyebilirler. Bu erteleme onlar için ruhsat olmuştur. Diğer bir ifade ile ruhsat; farz, vâcib ve sünnet olan ibâdetleri zorluk, mecbûriyyet ve şiddetli ihtiyâç gibi durumlarda bunları yapmama serbestliğidir.
Ruhsat kaç çeşittir?
Ruhsat dört çeşittir. Bunlar;
1. Bir şeydeki haramlığın kalıcı olmasına karşın bazı durumlarda yapılmasının mubah olmasıdır. Mesela, küfür kelimesinin rızayla söylenmesi haramdır, şer’an küfrü gerektirir. Fakat kalbi imanla mutmain olan bir kimseye zorla söylettirilirse, o kimse de bu halde küfür sözlerini telaffuz etse, haram işlemiş olmaz. Fakat her halükârda telaffuz etmeden, sabır ve tahammül göstererek telaffuz etmezse sevaba kavuşur.
2. Varlığını kendisine borçlu olduğu azimeti, asıldaki haramlığı kalıcı olmakla beraber, o sebebin hükmünün ertelenmesine izin verilmiş ruhsattır. Mesela, bir yolcu ramazan-ı şerifte iftar edebilir. Bu konuda şer’î bir ruhsat vardır. Bunun hakkında azimeti gerektiren, iftarı haram kılan sebep, ramazan-ı şerif ayına şahit olmaktır ki bu hükmü ayakta tutan şeydir. Bu orucun terkedilmesinin haram olduğu hükmü yolcu için de geçerlidir, bu hüküm bâkidir. Ancak bu hüküm yolcu için ertelenmiştir. Orucunu ramazandan sonra da tutabillir.
Ruhsatın bu şekildeki birinci ve ikinci çeşidine “hakikaten ruhsat denilmiştir.
3. Geçmiş ümmetler hakkında meşru olduğu halde ağırlık ve zorluğundan dolayı İlâhî bir lutuf olarak bu ümmet-i merhumeden bazı hükümler kaldırılmıştır. Mesela, önceki ümmetlerde, intihar bir tövbenin sıhhati için meşru iken, bu ümmet için meşru değildir. Bu da bir çeşit ruhsat demektir.
4. Bazı fiillerin meşruiyeti devamlı olmakla beraber diğer bazılarından meşruiyetin düşmesidir.
Mesela, satış ile selem esasında aynıdır. Fakat satışta satılan eşyanın mevcut olması şer’an şart koşulmuş olduğu halde selemde bu şer’î meşruiyet düşmüştür. İşte bu da bir çeşit ruhsat demektir.
Bu şekildeki üçüncü ve dördüncü çeşit ruhsatlara da “mecazen ruhsat” denilmiştir.